XVI
Цяжкія часы. - Спатканне са старым знаёмым. - Мядзведжая хвароба. - Каменныя прылады. - Дымарня.
Два тыдні чакаць смяротных ворагаў, каб з дапамогай іх вызваліцца! Хто б мог падумаць, што можа скласціся такое становішча? ! - Ну, як табе падабаюцца нашы прыгоды? - усміхнуўся Мірон. - Ці такія яны прыемныя, як пішацца ў кнігах?
- Цяпер, калі я пад'еў мяса з соллю і калі непасрэднай небяспекі няма, я адчуваю сябе досыць добра, - адказаў Віктар.
- А наогул?
- Наогул зусім нецікавая справа. Я ахвотна адмовіўся б ад гэткіх прыгодаў. А ты?
- І я таксама, - уздыхнуў Мірон. - Каб яшчэ ўся гэтая рызыка ды пакута мелі якую-небудзь мэту, як гэта бывае, напрыклад, на вайне ці ў якой навуковай экспедыцыі, то яшчэ сяк-так, а тут цярпі і рызыкуй немаведама дзеля чаго. Хавайся, нібы звер ад паляўнічага, без ніякай віны.
- Я проста зразумець не магу, - злосна сказаў Віктар, - як гэта чалавек можа дайсці да такога становішча. Вось кажуць: звер, звер! Дык нашы ж суседзі-звяры - нявінныя дзеці перад гэтымі людзьмі! Да гэтага часу мы і бяззбройныя не мелі ад іх аніякай крыўды.
- Наадварот яшчэ: мы самі скрыўдзілі беднага мішку, - засмяяўся Мірон.
Доўга дзяліліся яны ўражаннямі аб мінулых падзеях. У кожным разе два тыдні сядзець і чакаць склаўшы рукі ў іх не было аніякай ахвоты. Таму пастанавілі ўзяцца за працу сістэматычна, планава: кожны дзень абследаваць невялікі ўчастак, але дасканала. Пры такой працы яны абавязкова павінны былі натрапіць на той праход, якім карыстаюцца бандыты.
Але праз дзень выявілася, што на гэта часу не хапае. Заяц і рыба скончыліся, а новай спажывы не было. Увесь дзень трэба было ламаць галаву, як пражыць. Грыбоў траплялася мала, бо яшчэ не час быў на іх. Набяруць крыху, прыйдуць дадому, спякуць, з'ядуць - і ўжо зноў галодныя, зноў трэба ісці. А гэтыя грыбы, калі іх спячэш, так зморшчацца, што ад іх бадай нічога не застаецца.
- Калі б яшчэ з хлебам, дык сяк-так! - уздыхалі хлопцы.
Адна толькі ўцеха была, што можна было на грыб палажыць драбінку солі, «паёк», як казаў Мірон.
Каб яшчэ да возера было як даступіцца, то, можа, прыдумалі б што-небудзь, каб рыбіну якую злавіць. Але возера нават відаць не было. Шырокае балота аддзяляла яго ад хлопцаў.
- Хоць бы яшчэ які заяц заснуў на дарозе! - казаў Віктар.
- Другога зайца, мусіць, прыйдзецца чакаць столькі гадоў, колькі мінула ад таго часу, як твая бабуля натрапіла на соннага зайца, - вылічыў Мірон.
Затое замест зайца яны аднаго разу сустрэлі свайго знаёмага мядзведзя. Той стаяў каля вялікага старога дрэва і, задраўшы галаву, да нечага прыглядаўся. Мусіць, ён стаяў да хлопцаў тым бокам, з якога было папсавана вока, бо не заўважыў іх, калі яны выйшлі на адкрытае месца. Таварышы зараз жа схаваліся і пачалі сачыць.
Цяпер яны зусім не спалохаліся. Мядзведзь здаваўся ім ужо нястрашным, невялікім, нядужым.
- Дай я падкрадуся і выб'ю яму другое вока, - прашаптаў Віктар, сціскаючы ў руках сваю булаву.
- Не думай, што зноў так будзе, як тады, - папярэдзіў Мірон. Але і яму самому справа здавалася простай.
Мядзведзь усё нюхаў паветра ды прыглядаўся да чагосьці на дрэве. Зірнулі туды і хлопцы і заўважылі дупло, а каля яго нібы мухі лятаюць.
- Пчолы! - сказаў Віктар. - Дык вось да каго ён прыглядаецца! Дзякуй яму за тое, што знайшоў, а выкарыстаць трэба ўжо нам.
Хлопцы пачалі красціся да мядзведзя. Той абапёрся пярэднімі лапамі аб дрэва і сабраўся лезці. Ён быў так заняты сваёю справай, што мог бы не заўважыць ворага нават з абодвума вачыма, а з адным - тым болей.
Толькі ён прыстасаваўся лезці, як - бац! яму нешта па галаве ды як крыкне нехта над вухам! Зароў наш мядзведзь, шугануў убок, ледзь Мірона з ног не збіў і знік з вачэй. Напэўна можна сказаць, што мядзведзь нават і не бачыў, адкуль на яго звалілася бяда, але ён так спалохаўся, што адразу ў яго сапсаваўся жывот.
- Вось бачыш, якая простая справа! - урачыста прамовіў Віктар.
Мірон толькі плячыма паціснуў.
- Мусіць, толькі ў нас гэтак здараецца, - сказаў ён, - бо іначай людзі зусім не баяліся б мядзведзяў... А каб дастаць мёд, відаць, трэба спачатку выкурыць пчол дымам. Прыйдзецца ісці па агонь.
- Але спачатку пашукаем мядзведзя. Можа, у яго і другое вока выбіта, тады мы зможам забіць яго дубінамі.
- Каб было так, ён не ўцёк бы гэтак шпарка. Мусіць, бачыў.
Яны пайшлі ў той бок, куды пабег мядзведзь. Яго няцяжка было знайсці, бо ён пакінуў след ад сваёй раптоўнай хваробы... Праз некаторы час яны пачулі ў гушчары хруст, енк, нібы тузаніну. Падкраліся, зірнулі - курчыцца, валяецца мядзведзь, нібы яму трапілі ў жывот куляй. Калі ўбачылі гэта хлопцы, разам кінуліся да яго і пачалі малаціць дубінамі. Непрыемнае і цяжкое было гэтае «паляванне»... Нарэшце бездапаможны мядзведзь загінуў пад ударамі дубін. Хлопцы, засопшыся, паваліліся на траву.
- Мусіць, мы адзіныя ў свеце людзі, якім без ніякай зброі пашанцавала забіць мядзведзя, - прамовіў Мірон. - Такі выпадак варта запісаць у кнігу.
- Запісана ўжо, - адказаў Віктар. - У адной навуковай кніжцы я чытаў пра такое здарэнне: адзін паляўнічы заўважыў у аўсе мядзведзя. Той ляжаў на зямлі, нахіліўшы на сябе пук аўсяных каласоў, і спакойна ласаваўся імі. У паляўнічага стрэльба была набіта толькі шротам. Забіць мядзведзя шротам нельга, але паляўнічы захацеў хоць спудзіць яго, прагнаць з аўса і стрэліў проста ў паветра. Мядзведзь спалохаўся і «захварэў». Вось гэтак жа, як цяпер. А на другі дзень яго знайшлі за некалькі соцень крокаў мёртвым. Ён памёр ад перапуду. Я не думаю, каб і наш мядзведзь сканаў толькі ад перапуду. Але ў кожным разе гэта дапамагло нам справіцца з ім.
Як бы там ні было, а перад хлопцамі ляжала туша сапраўднага мядзведзя, здабыча, якой ганарыўся б кожны паляўнічы. Але як даступіцца да гэтай здабычы? Калі столькі пакуты было з зайцам і барсуком, то што будзе з мядзведзем?
- Хоць ты плач, гледзячы на багатую здабычу! - уздыхаў Мірон. - Трэба абавязкова дастаць каменняў.
- І зараз жа! - крыкнуў Віктар.
Але Мірон зрабіў «матэматычныя падлікі», па якіх выходзіла, што працу і час ім трэба размеркаваць інакш, чым яны думалі. Каменні шукаць, мусіць, прыйдзецца не адну гадзіну, нямала часу пойдзе, каб апрацаваць іх. А яшчэ разабраць мядзведзя, перанесці і ўпарадкаваць мяса. Апрача таго, трэба ж будзе за ўвесь гэты час і падсілкавацца.
- Адным словам, - скончыў свае падлікі Мірон, - сёння ўсё зрабіць мы не паспеем, не кажучы ўжо аб тым, што наш агонь за гэты час можа загінуць.
Праз некалькі хвілін два хлопцы валаклі па лесе мядзведзя. Адзін трымаў яго за правую пярэднюю лапу, другі - за левую, а мядзведзь ехаў па зямлі на спіне мордай наперад. Хоць і невялікі быў звер, але для галодных і аслабелых хлопцаў ён быў значным грузам.
- Колькі мы тут валачэм непатрэбнага цяжару, які добрыя людзі пакінулі б на месцы! - скардзіліся хлопцы.
У гэты дзень яны паспелі толькі набраць каменняў ды наладзіць іх «апрацоўку». У лесе пачулася лясканне, нібы хто брукаваў вуліцу. Праз некаторы час хлопцы ўжо мелі «нажы» і «сякеры» каменнага веку. Але ж якія гэта былі прылады! Хлопцы глядзелі на іх і казалі:
- Першабытны чалавек засмяяў бы нас, каб убачыў такія прылады.
- І ў музеі такіх не знойдзеш.
- Але мы не вінаваты, што крэменю няма.
- Мусіць, і з крэменю мы не здолелі б зрабіць так, як яны.
- А ўсё-такі ямчэй будзе, чым зубамі!
На другі дзень раненька ўзяліся за працу. Дапамагчы каменныя прылады дапамаглі, але толькі з удзелам сухога вострага кораня ды ўсялякіх іншых прыстасаванняў. У выніку атрымалі столькі мяса, што не ведалі, куды яго дзець.
- Што рабіць? - у роспачы казаў Мірон. - Без солі яно і тры дні не пратрымаецца.
- Тады трэба наесціся на запас, - не то сур'ёзна, не то жартам сказаў Віктар.
І сапраўды, яны так пад'елі, што ўвесь дзень і глядзець не хацелі на мяса.
- Зноў мы зрабілі памылку! - сказаў Мірон. - Нам трэба было напаследак гэтак наесціся. Тады і добра было б, што не хочацца есці. А цяпер свежае мяса дарма гіне.
- Давай тады акурым яго, - запрапанаваў Віктар.
- І то праўда! - суцешыўся Мірон. - Хоць без солі ўсё роўна доўга не будзе трымацца, але напэўна даўжэй, чымся так.
Змайстравалі з жэрдак козлы, скруцілі з лыка вяроўкі і павесілі шынкі.
- За адзін заход павесім і свае гаршкі, - сказаў Мірон, - мусіць, яны падсохлі ўжо.
Гаршкі ляжалі ў ямцы, выкапанай у пяску пад коранем дрэва. У цяньку яны падсохлі досыць добра і не мелі аніводнай шчарбіны. Прыладзілі і іх, але вышэй, чым мяса, каб да іх даходзіў толькі лёгкі дух.
- Рызыкоўная справа з гэтым чарап'ём, - мармытаў Мірон. - Трэсне - і ўсё прапала.
Стаянка прыняла зусім гаспадарчы выгляд. На дрэве вісела скура мядзведзя, на жэрдках акурваліся шынкі, каля вогнішча і будана ўвіхаліся жыхары.
- Акурат як у людзей! - радасна казалі хлопцы.
Пад вечар усё ж такі яшчэ пад'елі мяса і паляглі спаць у самым добрым настроі.
