×

Χρησιμοποιούμε cookies για να βελτιώσουμε τη λειτουργία του LingQ. Επισκέπτοντας τον ιστότοπο, συμφωνείς στην πολιτική για τα cookies.

image

C. IVLI CAESARIS COMMENTARIORVM DE BELLO GALLICO LIBER I, LIBER PRIMVS XLII - LIV

LIBER PRIMVS XLII - LIV

[42] Cognito Caesaris adventu Ariovistus legatos ad eum mittit: quod antea de conloquio postulasset, id per se fieri licere, quoniam propius accessisset seque id sine periculo facere posse existimaret. Non respuit condicionem Caesar iamque eum ad sanitatem reverti arbitrabatur, cum id quod antea petenti denegasset ultro polliceretur, magnamque in spem veniebat pro suis tantis populique Romani in eum beneficiis cognitis suis postulatis fore uti pertinacia desisteret. Dies conloquio dictus est ex eo die quintus. Interim saepe cum legati ultro citroque inter eos mitterentur, Ariovistus postulavit ne quem peditem ad conloquium Caesar adduceret: vereri se ne per insidias ab eo circumveniretur; uterque cum equitatu veniret: alia ratione sese non esse venturum. Caesar, quod neque conloquium interposita causa tolli volebat neque salutem suam Gallorum equitatui committere audebat, commodissimum esse statuit omnibus equis Gallis equitibus detractis eo legionarios milites legionis X., cui quam maxime confidebat, imponere, ut praesidium quam amicissimum, si quid opus facto esset, haberet. Quod cum fieret, non inridicule quidam ex militibus X. legionis dixit: plus quam pollicitus esset Caesarem facere; pollicitum se in cohortis praetoriae loco X. legionem habiturum ad equum rescribere.

[43] Planities erat magna et in ea tumulus terrenus satis grandis. Hic locus aequum fere spatium a castris Ariovisti et Caesaris aberat. Eo, ut erat dictum, ad conloquium venerunt. Legionem Caesar, quam equis devexerat, passibus CC ab eo tumulo constituit. Item equites Ariovisti pari intervallo constiterunt. Ariovistus ex equis ut conloquerentur et praeter se denos ad conloquium adducerent postulavit. Ubi eo ventum est, Caesar initio orationis sua senatusque in eum beneficia commemoravit, quod rex appellatus esset a senatu, quod amicus, quod munera amplissime missa; quam rem et paucis contigisse et pro magnis hominum officiis consuesse tribui docebat; illum, cum neque aditum neque causam postulandi iustam haberet, beneficio ac liberalitate sua ac senatus ea praemia consecutum. Docebat etiam quam veteres quamque iustae causae necessitudinis ipsis cum Haeduis intercederent, quae senatus consulta quotiens quamque honorifica in eos facta essent, ut omni tempore totius Galliae principatum Haedui tenuissent, prius etiam quam nostram amicitiam adpetissent. Populi Romani hanc esse consuetudinem, ut socios atque amicos non modo sui nihil deperdere, sed gratia, dignitate, honore auctiores velit esse; quod vero ad amicitiam populi Romani attulissent, id iis eripi quis pati posset? Postulavit deinde eadem quae legatis in mandatis dederat: ne aut Haeduis aut eorum sociis bellum inferret, obsides redderet, si nullam partem Germanorum domum remittere posset, at ne quos amplius Rhenum transire pateretur.

[44] Ariovistus ad postulata Caesaris pauca respondit, de suis virtutibus multa praedicavit: transisse Rhenum sese non sua sponte, sed rogatum et arcessitum a Gallis; non sine magna spe magnisque praemiis domum propinquosque reliquisse; sedes habere in Gallia ab ipsis concessas, obsides ipsorum voluntate datos; stipendium capere iure belli, quod victores victis imponere consuerint. Non sese Gallis sed Gallos sibi bellum intulisse: omnes Galliae civitates ad se oppugnandum venisse ac contra se castra habuisse; eas omnes copias a se uno proelio pulsas ac superatas esse. Si iterum experiri velint, se iterum paratum esse decertare; si pace uti velint, iniquum esse de stipendio recusare, quod sua voluntate ad id tempus pependerint. Amicitiam populi Romani sibi ornamento et praesidio, non detrimento esse oportere, atque se hac spe petisse. Si per populum Romanum stipendium remittatur et dediticii subtrahantur, non minus libenter sese recusaturum populi Romani amicitiam quam adpetierit. Quod multitudinem Germanorum in Galliam traducat, id se sui muniendi, non Galliae oppugnandae causa facere; eius rei testimonium esse quod nisi rogatus non venerit et quod bellum non intulerit sed defenderit. Se prius in Galliam venisse quam populum Romanum. Numquam ante hoc tempus exercitum populi Romani Galliae provinciae finibus egressum. Quid sibi vellet? Cur in suas possessiones veniret? Provinciam suam hanc esse Galliam, sicut illam nostram. Ut ipsi concedi non oporteret, si in nostros fines impetum faceret, sic item nos esse iniquos, quod in suo iure se interpellaremus. Quod fratres a senatu Haeduos appellatos diceret, non se tam barbarum neque tam imperitum esse rerum ut non sciret neque bello Allobrogum proximo Haeduos Romanis auxilium tulisse neque ipsos in iis contentionibus quas Haedui secum et cum Sequanis habuissent auxilio populi Romani usos esse. Debere se suspicari simulata Caesarem amicitia, quod exercitum in Gallia habeat, sui opprimendi causa habere. Qui nisi decedat atque exercitum deducat ex his regionibus, sese illum non pro amico sed pro hoste habiturum. Quod si eum interfecerit, multis sese nobilibus principibusque populi Romani gratum esse facturum (id se ab ipsis per eorum nuntios compertum habere), quorum omnium gratiam atque amicitiam eius morte redimere posset. Quod si decessisset et liberam possessionem Galliae sibi tradidisset, magno se illum praemio remuneraturum et quaecumque bella geri vellet sine ullo eius labore et periculo confecturum.

[45] Multa a Caesare in eam sententiam dicta sunt quare negotio desistere non posset: neque suam neque populi Romani consuetudinem pati ut optime meritos socios desereret, neque se iudicare Galliam potius esse Ariovisti quam populi Romani. Bello superatos esse Arvernos et Rutenos a Q. Fabio Maximo, quibus populus Romanus ignovisset neque in provinciam redegisset neque stipendium posuisset. Quod si antiquissimum quodque tempus spectari oporteret, populi Romani iustissimum esse in Gallia imperium; si iudicium senatus observari oporteret, liberam debere esse Galliam, quam bello victam suis legibus uti voluisset.

[46] Dum haec in conloquio geruntur, Caesari nuntiatum est equites Ariovisti propius tumulum accedere et ad nostros adequitare, lapides telaque in nostros coicere. Caesar loquendi finem fecit seque ad suos recepit suisque imperavit ne quod omnino telum in hostes reicerent. Nam etsi sine ullo periculo legionis delectae cum equitatu proelium fore videbat, tamen committendum non putabat ut, pulsis hostibus, dici posset eos ab se per fidem in conloquio circumventos. Postea quam in vulgus militum elatum est qua arrogantia in conloquio Ariovistus usus omni Gallia Romanis interdixisset, impetumque in nostros eius equites fecissent, eaque res conloquium ut diremisset, multo maior alacritas studiumque pugnandi maius exercitui iniectum est.

[47] Biduo post Ariovistus ad Caesarem legatos misit: velle se de iis rebus quae inter eos egi coeptae neque perfectae essent agere cum eo: uti aut iterum conloquio diem constitueret aut, si id minus vellet, ex suis legatis aliquem ad se mitteret. Conloquendi Caesari causa visa non est, et eo magis quod pridie eius diei Germani retineri non potuerant quin tela in nostros coicerent. Legatum ex suis sese magno cum periculo ad eum missurum et hominibus feris obiecturum existimabat. Commodissimum visum est C. Valerium Procillum, C. Valerii Caburi filium, summa virtute et humanitate adulescentem, cuius pater a C. Valerio Flacco civitate donatus erat, et propter fidem et propter linguae Gallicae scientiam, qua multa iam Ariovistus longinqua consuetudine utebatur, et quod in eo peccandi Germanis causa non esset, ad eum mittere, et una M. Metium, qui hospitio Ariovisti utebatur. His mandavit quae diceret Ariovistus cognoscerent et ad se referrent. Quos cum apud se in castris Ariovistus conspexisset, exercitu suo praesente conclamavit: quid ad se venirent? an speculandi causa? Conantes dicere prohibuit et in catenas coniecit.

[48] Eodem die castra promovit et milibus passuum VI a Caesaris castris sub monte consedit. Postridie eius diei praeter castra Caesaris suas copias traduxit et milibus passuum duobus ultra eum castra fecit eo consilio uti frumento commeatuque qui ex Sequanis et Haeduis supportaretur Caesarem intercluderet. Ex eo die dies continuos V Caesar pro castris suas copias produxit et aciem instructam habuit, ut, si vellet Ariovistus proelio contendere, ei potestas non deesset. Ariovistus his omnibus diebus exercitum castris continuit, equestri proelio cotidie contendit. Genus hoc erat pugnae, quo se Germani exercuerant: equitum milia erant VI, totidem numero pedites velocissimi ac fortissimi, quos ex omni copia singuli singulos suae salutis causa delegerant: cum his in proeliis versabantur, ad eos se equites recipiebant; hi, si quid erat durius, concurrebant, si qui graviore vulnere accepto equo deciderat, circumsistebant; si quo erat longius prodeundum aut celerius recipiendum, tanta erat horum exercitatione celeritas ut iubis sublevati equorum cursum adaequarent.

[49] Ubi eum castris se tenere Caesar intellexit, ne diutius commeatu prohiberetur, ultra eum locum, quo in loco Germani consederant, circiter passus DC ab his, castris idoneum locum delegit acieque triplici instructa ad eum locum venit. Primam et secundam aciem in armis esse, tertiam castra munire iussit. [Hic locus ab hoste circiter passus DC, uti dictum est, aberat.] Eo circiter hominum XVI milia expedita cum omni equitatu Ariovistus misit, quae copiae nostros terrerent et munitione prohiberent. Nihilo setius Caesar, ut ante constituerat, duas acies hostem propulsare, tertiam opus perficere iussit. Munitis castris duas ibi legiones reliquit et partem auxiliorum, quattuor reliquas legiones in castra maiora reduxit.

[50] Proximo die instituto suo Caesar ex castris utrisque copias suas eduxit paulumque a maioribus castris progressus aciem instruxit hostibusque pugnandi potestatem fecit. Ubi ne tum quidem eos prodire intellexit, circiter meridiem exercitum in castra reduxit. Tum demum Ariovistus partem suarum copiarum, quae castra minora oppugnaret, misit. Acriter utrimque usque ad vesperum pugnatum est. Solis occasu suas copias Ariovistus multis et inlatis et acceptis vulneribus in castra reduxit. Cum ex captivis quaereret Caesar quam ob rem Ariovistus proelio non decertaret, hanc reperiebat causam, quod apud Germanos ea consuetudo esset ut matres familiae eorum sortibus et vaticinationibus declararent utrum proelium committi ex usu esset necne; eas ita dicere: non esse fas Germanos superare, si ante novam lunam proelio contendissent.

[51] Postridie eius diei Caesar praesidio utrisque castris quod satis esse visum est reliquit, alarios omnes in conspectu hostium pro castris minoribus constituit, quod minus multitudine militum legionariorum pro hostium numero valebat, ut ad speciem alariis uteretur; ipse triplici instructa acie usque ad castra hostium accessit. Tum demum necessario Germani suas copias castris eduxerunt generatimque constituerunt paribus intervallis, Harudes, Marcomanos, Tribocos, Vangiones, Nemetes, Sedusios, Suebos, omnemque aciem suam raedis et carris circumdederunt, ne qua spes in fuga relinqueretur. Eo mulieres imposuerunt, quae ad proelium proficiscentes milites passis manibus flentes implorabant ne se in servitutem Romanis traderent.

[52] Caesar singulis legionibus singulos legatos et quaestorem praefecit, uti eos testes suae quisque virtutis haberet; ipse a dextro cornu, quod eam partem minime firmam hostium esse animadverterat, proelium commisit. Ita nostri acriter in hostes signo dato impetum fecerunt itaque hostes repente celeriterque procurrerunt, ut spatium pila in hostes coiciendi non daretur. Relictis pilis comminus gladiis pugnatum est. At Germani celeriter ex consuetudine sua phalange facta impetus gladiorum exceperunt. Reperti sunt complures nostri qui in phalanga insilirent et scuta manibus revellerent et desuper vulnerarent. Cum hostium acies a sinistro cornu pulsa atque in fugam coniecta esset, a dextro cornu vehementer multitudine suorum nostram aciem premebant. Id cum animadvertisset P. Crassus adulescens, qui equitatui praeerat, quod expeditior erat quam ii qui inter aciem versabantur, tertiam aciem laborantibus nostris subsidio misit.

[53] Ita proelium restitutum est, atque omnes hostes terga verterunt nec prius fugere destiterunt quam ad flumen Rhenum milia passuum ex eo loco circiter L pervenerunt. Ibi perpauci aut viribus confisi tranare contenderunt aut lintribus inventis sibi salutem reppererunt. In his fuit Ariovistus, qui naviculam deligatam ad ripam nactus ea profugit; reliquos omnes consecuti equites nostri interfecerunt. Duae fuerunt Ariovisti uxores, una Sueba natione, quam domo secum eduxerat, altera Norica, regis Voccionis soror, quam in Gallia duxerat a fratre missam: utraque in ea fuga periit; duae filiae: harum altera occisa, altera capta est. C. Valerius Procillus, cum a custodibus in fuga trinis catenis vinctus traheretur, in ipsum Caesarem hostes equitatu insequentem incidit. Quae quidem res Caesari non minorem quam ipsa victoria voluptatem attulit, quod hominem honestissimum provinciae Galliae, suum familiarem et hospitem, ereptum ex manibus hostium sibi restitutum videbat neque eius calamitate de tanta voluptate et gratulatione quicquam fortuna deminuerat. Is se praesente de se ter sortibus consultum dicebat, utrum igni statim necaretur an in aliud tempus reservaretur: sortium beneficio se esse incolumem. Item M. Metius repertus et ad eum reductus est.

[54] Hoc proelio trans Rhenum nuntiato, Suebi, qui ad ripas Rheni venerant, domum reverti coeperunt; quos ubi qui proximi Rhenum incolunt perterritos senserunt, insecuti magnum ex iis numerum occiderunt. Caesar una aestate duobus maximis bellis confectis maturius paulo quam tempus anni postulabat in hiberna in Sequanos exercitum deduxit; hibernis Labienum praeposuit; ipse in citeriorem Galliam ad conventus agendos profectus est.

Learn languages from TV shows, movies, news, articles and more! Try LingQ for FREE

LIBER PRIMVS XLII - LIV BOOK FIRST 42 - LIV LIVRE IV PRENOTA PRIMA 42 - LIV RESERVE PRIMEIRO 42 - LIV

[42] Cognito Caesaris adventu Ariovistus legatos ad eum mittit: quod antea de conloquio postulasset, id per se fieri licere, quoniam propius accessisset seque id sine periculo facere posse existimaret. Cognito|||||||||||conversation|he had demanded||||to be done|to be allowed||closer|had approached|||||do||he would consider [42] Ariovistus, on learning Caesar's arrival, sends embassadors to him: because he had previously requested of a conference, that it might be done by himself, since he had come nearer to him, and thought that he could do it without danger. [42] Arioviste, en apprenant l'arrivée de César, lui envoie des ambassadeurs : parce qu'il avait préalablement demandé une conférence, afin qu'elle fût faite par lui-même, puisqu'il s'était approché de lui, et pensait pouvoir le faire sans danger. [42] Ariovisto, appreso l'arrivo di Cesare, gli manda degli ambasciatori: perché prima aveva chiesto un convegno, che lo facesse da solo, essendosi avvicinato a lui, e credendo di poterlo fare senza pericolo. Non respuit condicionem Caesar iamque eum ad sanitatem reverti arbitrabatur, cum id quod antea petenti denegasset ultro polliceretur, magnamque in spem veniebat pro suis tantis populique Romani in eum beneficiis cognitis suis postulatis fore uti pertinacia desisteret. |he rejected||||||health|to return|he was considering|||||to the one asking|had denied||he was promising||||||||||||benefits|having been informed|||||pertinacity|he would desist Caesar did not reject the condition, and thought that he was now returning to his sanity, since he had refused to promise that which he had previously asked for, and he came up with great hope, because of his so great kindnesses, and the Roman people, upon learning of his demands, that he would stubbornly desist from it. César n'a pas rejeté la condition et a pensé qu'il revenait maintenant à sa santé mentale, car il avait refusé de promettre ce qu'il avait précédemment demandé, et il est venu avec un grand espoir, à cause de ses si grandes gentillesses, et de la les gens, en apprenant ses demandes, qu'il s'en abstiendrait obstinément. Dies conloquio dictus est ex eo die quintus. |conversation|said||||| The conference was announced on the fifth day. Interim saepe cum legati ultro citroque inter eos mitterentur, Ariovistus postulavit ne quem peditem ad conloquium Caesar adduceret: vereri se ne per insidias ab eo circumveniretur; uterque cum equitatu veniret: alia ratione sese non esse venturum. meanwhile|||||back and forth|||were being sent||demanded|||infantry||conversation||he would bring|to fear||||ambushes|||he was being surrounded|either|||would come||||||coming In the mean time, when embassadors were often sent to and fro among them, Ariovistus demanded that Caesar should not bring any infantry to a conference; each should come with the cavalry; that he would not come by another reason. Caesar, quod neque conloquium interposita causa tolli volebat neque salutem suam Gallorum equitatui committere audebat, commodissimum esse statuit omnibus equis Gallis equitibus detractis eo legionarios milites legionis X., cui quam maxime confidebat, imponere, ut praesidium quam amicissimum, si quid opus facto esset, haberet. |||conversation|interposed||||||||to the cavalry||he was daring|most advantageous||he decided|||||with the Gauls' cavalry having been removed|||||||||he was trusting|to impose||protection||most friendly||||||he would have Caesar, because he neither wished the conference to be annulled, nor did he dare to commit his own safety to the cavalry of the Gauls, thought it best to draw down all his horses from the Gallic horse; would have. Quod cum fieret, non inridicule quidam ex militibus X. legionis dixit: plus quam pollicitus esset Caesarem facere; pollicitum se in cohortis praetoriae loco X. legionem habiturum ad equum rescribere. ||was happening||not without ridicule|||||||||promised||||promised|||||||||||to write back When this was done, one of the soldiers of the tenth legion said not without ridicule; that he would do more than he had promised Caesar; he promised that he would consider the tenth legion in the place of the praetorian guard, and write back to his horse.

[43] Planities erat magna et in ea tumulus terrenus satis grandis. |||||||earthen|| [43] There was a great plain, and in it a very large earthy mound. Hic locus aequum fere spatium a castris Ariovisti et Caesaris aberat. ||||||||||was away This place was almost a fair distance from the camp of Ariovistus and Caesar. Eo, ut erat dictum, ad conloquium venerunt. |||||conversation|they came Legionem Caesar, quam equis devexerat, passibus CC ab eo tumulo constituit. ||||had conveyed|by foot||||mound|he established Caesar stationed the legion, which he had brought with him on horseback, 200 paces from that mound. Item equites Ariovisti pari intervallo constiterunt. |||||stopped The cavalry of Ariovistus also halted at the same distance. Ariovistus ex equis ut conloquerentur et praeter se denos ad conloquium adducerent postulavit. ||||they would converse||besides|||||they would bring|he demanded Ubi eo ventum est, Caesar initio orationis sua senatusque in eum beneficia commemoravit, quod rex appellatus esset a senatu, quod amicus, quod munera amplissime missa; quam rem et paucis contigisse et pro magnis hominum officiis consuesse tribui docebat; illum, cum neque aditum neque causam postulandi iustam haberet, beneficio ac liberalitate sua ac senatus ea praemia consecutum. ||arrival||||of the speech||||||||||||||||gifts|very generously|sent|||||had happened|||||offices|||he was teaching|him||||||of asking|just||||||||||consequence When they came thither, Caesar at the beginning of his speech recounted the favors of the senate against him, because he had been called king by the senate; which circumstance he taught had both happened to a few, and had been wont to be allotted for the great services of men; that he, since he had neither access to it, nor a just reason for petitioning, obtained these rewards by his kindness and generosity and the senate. Docebat etiam quam veteres quamque iustae causae necessitudinis ipsis cum Haeduis intercederent, quae senatus consulta quotiens quamque honorifica in eos facta essent, ut omni tempore totius Galliae principatum Haedui tenuissent, prius etiam quam nostram amicitiam adpetissent. he was teaching||||as well|||||||interceded|||decrees|how often||honorable||||||||||||they had held|before|||||they had desired He also taught how the ancients, and how just causes of solidarity had intervened between the Aedui themselves, by the resolutions of the senate, how often and how honorable they had been, so that the Aedui had maintained the supremacy of the whole of Gaul at all times, even before they sought our friendship. Populi Romani hanc esse consuetudinem, ut socios atque amicos non modo sui nihil deperdere, sed gratia, dignitate, honore auctiores velit esse; quod vero ad amicitiam populi Romani attulissent, id iis eripi quis pati posset? of the people|||||||||||||to lose||favor|dignity||greater|||||||||they had brought|||to be taken away||to suffer| that this was the custom of the Roman people, that he wished not only to lose nothing of his allies and friends, but to increase in his influence, dignity, and honor; but what they had brought to the friendship of the Roman people, who could suffer that to be rescued from them? Postulavit deinde eadem quae legatis in mandatis dederat: ne aut Haeduis aut eorum sociis bellum inferret, obsides redderet, si nullam partem Germanorum domum remittere posset, at ne quos amplius Rhenum transire pateretur. he demanded|then|the same||the legates||the mandates|he had given||||||||he would bring upon|hostages|he would return||||||||||||||he should suffer He then demanded the same things which he had given to the embassadors in instructions: that he should not make war upon the Aedui, or their allies, and should return hostages, if he could return any part of the Germans home;

[44] Ariovistus ad postulata Caesaris pauca respondit, de suis virtutibus multa praedicavit: transisse Rhenum sese non sua sponte, sed rogatum et arcessitum a Gallis; non sine magna spe magnisque praemiis domum propinquosque reliquisse; sedes habere in Gallia ab ipsis concessas, obsides ipsorum voluntate datos; stipendium capere iure belli, quod victores victis imponere consuerint. ||demands||few||||virtues||he proclaimed||||||volition|but|having been asked||summoned||||||||rewards||and his relatives|having left|sitting||||||granted||of them||||to take||||||to impose|they have become accustomed [44] Ariovistus answered a few words to Caesar's demands, and preached many things concerning his own virtues: that he had crossed the Rhine, not of his own accord, but had requested and been summoned by the Gauls; that he had not left home and kindred without great expectations and great rewards; that he had settlements in Gaul, granted by them, and that the hostages had been given by their own will; to receive tribute by the right of war, which the conquerors had been accustomed to impose on the vanquished. Non sese Gallis sed Gallos sibi bellum intulisse: omnes Galliae civitates ad se oppugnandum venisse ac contra se castra habuisse; eas omnes copias a se uno proelio pulsas ac superatas esse. |themselves||||||had brought||||||to fight||||||had|them|||||||driven||defeated| that he had not made war upon the Gauls, but the Gauls upon him; that all the states of Gaul had come to attack him, and had encamped against him; that all these forces had been beaten and conquered by him in one battle. Si iterum experiri velint, se iterum paratum esse decertare; si pace uti velint, iniquum esse de stipendio recusare, quod sua voluntate ad id tempus pependerint. ||to try|they want|||||to fight|||||unfair||||to refuse|||||||they have depended Amicitiam populi Romani sibi ornamento et praesidio, non detrimento esse oportere, atque se hac spe petisse. ||||||protection||detriment||to be necessary||||hope|to have sought Si per populum Romanum stipendium remittatur et dediticii subtrahantur, non minus libenter sese recusaturum populi Romani amicitiam quam adpetierit. |||||is remitted||the dediticii|are subtracted|||willingly||will refuse|||||he has sought Quod multitudinem Germanorum in Galliam traducat, id se sui muniendi, non Galliae oppugnandae causa facere; eius rei testimonium esse quod nisi rogatus non venerit et quod bellum non intulerit sed defenderit. |||||leads||||of fortifying|||of attacking||do|||testimony||||asked||he has come|||||he has brought upon||he has defended Se prius in Galliam venisse quam populum Romanum. |before|||||| Numquam ante hoc tempus exercitum populi Romani Galliae provinciae finibus egressum. ||||||||||having gone out Quid sibi vellet? ||he would want Cur in suas possessiones veniret? ||||he would come Provinciam suam hanc esse Galliam, sicut illam nostram. province||this|to be||as|it| Ut ipsi concedi non oporteret, si in nostros fines impetum faceret, sic item nos esse iniquos, quod in suo iure se interpellaremus. ||to concede||it would be proper|||||attack|||||to be|unjust||||||we were to interrupt Quod fratres a senatu Haeduos appellatos diceret, non se tam barbarum neque tam imperitum esse rerum ut non sciret neque bello Allobrogum proximo Haeduos Romanis auxilium tulisse neque ipsos in iis contentionibus quas Haedui secum et cum Sequanis habuissent auxilio populi Romani usos esse. |||||called||||||||unskilled|||||he knew||||||||had brought|||||contentions|||||||||||uses| Debere se suspicari simulata Caesarem amicitia, quod exercitum in Gallia habeat, sui opprimendi causa habere. to owe||to suspect||||||||||of oppressing|| Qui nisi decedat atque exercitum deducat ex his regionibus, sese illum non pro amico sed pro hoste habiturum. ||he departs|||he leads||||himself|||||||| Quod si eum interfecerit, multis sese nobilibus principibusque populi Romani gratum esse facturum (id se ab ipsis per eorum nuntios compertum habere), quorum omnium gratiam atque amicitiam eius morte redimere posset. |||he will have killed|||||||pleasing|||||||||messengers|having learned||||favor|||||to redeem| But if he had slain him, he would make himself acceptable to many nobles and chiefs of the Roman people (this was ascertained by their messengers from them), all of whom could by his death redeem the favor and friendship. Quod si decessisset et liberam possessionem Galliae sibi tradidisset, magno se illum praemio remuneraturum et quaecumque bella geri vellet sine ullo eius labore et periculo confecturum. ||had departed|||||||||||would reward||||to be waged||||||||would accomplish But if he should depart and surrender to him the free possession of Gaul, he would recompense him with a great reward, and would execute whatever wars he wished to be carried on without any trouble or danger to him.

[45] Multa a Caesare in eam sententiam dicta sunt quare negotio desistere non posset: neque suam neque populi Romani consuetudinem pati ut optime meritos socios desereret, neque se iudicare Galliam potius esse Ariovisti quam populi Romani. |||||opinion|things said||||to desist||||||||custom|to endure|||||he would abandon|||to judge||rather||||| [45] Many things were said to Caesar against that opinion, on which account he could not desist from this affair; nor did he suffer his own, nor the custom of the Roman people, to desert his most well-deserved allies, nor to judge that Gaul was rather of Ariovistus than of the Roman people. Bello superatos esse Arvernos et Rutenos a Q. Fabio Maximo, quibus populus Romanus ignovisset neque in provinciam redegisset neque stipendium posuisset. |defeated||||||||||||he had forgiven||||he had brought back||tax or tribute|he had placed Quod si antiquissimum quodque tempus spectari oporteret, populi Romani iustissimum esse in Gallia imperium; si iudicium senatus observari oporteret, liberam debere esse Galliam, quam bello victam suis legibus uti voluisset. ||the most ancient|and||to be considered|it should be necessary|||most just||||||||to be observed|it should be necessary||to be owed|||||conquered||||would have wanted

[46] Dum haec in conloquio geruntur, Caesari nuntiatum est equites Ariovisti propius tumulum accedere et ad nostros adequitare, lapides telaque in nostros coicere. while|||conversation|||it was reported||||closer|tomb|||||to charge|stones||||to throw Caesar loquendi finem fecit seque ad suos recepit suisque imperavit ne quod omnino telum in hostes reicerent. |speaking|||||||and to his|he commanded||||weapon|||they should throw back Nam etsi sine ullo periculo legionis delectae cum equitatu proelium fore videbat, tamen committendum non putabat ut, pulsis hostibus, dici posset eos ab se per fidem in conloquio circumventos. |||any|||of the chosen|||||he saw||to be committed||he thought||||||||||faith||conversation|surrounded Postea quam in vulgus militum elatum est qua arrogantia in conloquio Ariovistus usus omni Gallia Romanis interdixisset, impetumque in nostros eius equites fecissent, eaque res conloquium ut diremisset, multo maior alacritas studiumque pugnandi maius exercitui iniectum est. |||the common people||elevation|||arrogance||||had used||||had forbidden|and an attack|||||they had made|||conversation||would separate|||alacrity||of fighting|||injection|

[47] Biduo post Ariovistus ad Caesarem legatos misit: velle se de iis rebus quae inter eos egi coeptae neque perfectae essent agere cum eo: uti aut iterum conloquio diem constitueret aut, si id minus vellet, ex suis legatis aliquem ad se mitteret. two days|||||||to wish||||||||I did|begun||perfect||to act|||||again|conversation||he would establish|||||he would want||||someone||| Conloquendi Caesari causa visa non est, et eo magis quod pridie eius diei Germani retineri non potuerant quin tela in nostros coicerent. ||||||||more||the day before|||||||but|weapons|||they threw Legatum ex suis sese magno cum periculo ad eum missurum et hominibus feris obiecturum existimabat. heirloom|||||||||would send|||wild|to be subjected|he thought Commodissimum visum est C. Valerium Procillum, C. Valerii Caburi filium, summa virtute et humanitate adulescentem, cuius pater a C. Valerio Flacco civitate donatus erat, et propter fidem et propter linguae Gallicae scientiam, qua multa iam Ariovistus longinqua consuetudine utebatur, et quod in eo peccandi Germanis causa non esset, ad eum mittere, et una M. Metium, qui hospitio Ariovisti utebatur. ||||||||||||||||||||||||||faith|||||knowledge||||||custom|he was using||||||||||||to send|||||||| His mandavit quae diceret Ariovistus cognoscerent et ad se referrent. |he ordered||||they should know||||they referred Quos cum apud se in castris Ariovistus conspexisset, exercitu suo praesente conclamavit: quid ad se venirent? |||||||he had seen||||he shouted|||to them|they were coming an speculandi causa? |for the purpose of spying| Conantes dicere prohibuit et in catenas coniecit. Conantes|||||chains|he threw

[48] Eodem die castra promovit et milibus passuum VI a Caesaris castris sub monte consedit. |||||||||||||he camped Postridie eius diei praeter castra Caesaris suas copias traduxit et milibus passuum duobus ultra eum castra fecit eo consilio uti frumento commeatuque qui ex Sequanis et Haeduis supportaretur Caesarem intercluderet. on the next day|||beyond|||||he led across||||||||||plan|||and supplies||||||was being supplied||interrupted Ex eo die dies continuos V Caesar pro castris suas copias produxit et aciem instructam habuit, ut, si vellet Ariovistus proelio contendere, ei potestas non deesset. |||||||||||he led out||the battle line||||||||to contend||||should be lacking Ariovistus his omnibus diebus exercitum castris continuit, equestri proelio cotidie contendit. |||||||cavalry||| Genus hoc erat pugnae, quo se Germani exercuerant: equitum milia erant VI, totidem numero pedites velocissimi ac fortissimi, quos ex omni copia singuli singulos suae salutis causa delegerant: cum his in proeliis versabantur, ad eos se equites recipiebant; hi, si quid erat durius, concurrebant, si qui graviore vulnere accepto equo deciderat, circumsistebant; si quo erat longius prodeundum aut celerius recipiendum, tanta erat horum exercitatione celeritas ut iubis sublevati equorum cursum adaequarent. |||||||had exercised|||||the same number|||very fast||||||||||of safety||they had chosen|||||were engaged|||||they were receiving||||||they were running||||wound||||were surrounding|||||to be advanced|||to be received||||exercise|||of the moon|having been raised|||they were equaling

[49] Ubi eum castris se tenere Caesar intellexit, ne diutius commeatu prohiberetur, ultra eum locum, quo in loco Germani consederant, circiter passus DC ab his, castris idoneum locum delegit acieque triplici instructa ad eum locum venit. ||||||understood||||||||||||had settled|about||||||suitable||he chose|and in battle|triplicate||||| Primam et secundam aciem in armis esse, tertiam castra munire iussit. |||||||||to fortify| He ordered the first and second line to be in arms, the third to fortify the camp. [Hic locus ab hoste circiter passus DC, uti dictum est, aberat.] ||||about||||||was away Eo circiter hominum XVI milia expedita cum omni equitatu Ariovistus misit, quae copiae nostros terrerent et munitione prohiberent. |about||||unhindered|||||||||would terrify||from fortification| Thither Ariovistus sent light troops of about 160,000 men with all his cavalry, which forces were to intimidate our men, and hinder them in their fortification. Nihilo setius Caesar, ut ante constituerat, duas acies hostem propulsare, tertiam opus perficere iussit. |more seriously||||he had decided||||to drive back|||| Caesar nevertheless, as he had before arranged, ordered two lines to drive off the enemy, and a third to carry out the work. Munitis castris duas ibi legiones reliquit et partem auxiliorum, quattuor reliquas legiones in castra maiora reduxit. from the fortified|||||||||||||||he led back The camp being fortified, he left there two legions and a portion of the auxiliaries; and led back the other four legions into the larger camp.

[50] Proximo die instituto suo Caesar ex castris utrisque copias suas eduxit paulumque a maioribus castris progressus aciem instruxit hostibusque pugnandi potestatem fecit. ||institute|||||for both|||led out|and a little||||||||fighting||he made The next day, Caesar, according to his plan, led out his forces from both sides of the camp, and, advancing a little from the larger camp, drew up his line, and gave the enemy the opportunity of fighting. Ubi ne tum quidem eos prodire intellexit, circiter meridiem exercitum in castra reduxit. |||||to come forth|he understood||||||he led back Tum demum Ariovistus partem suarum copiarum, quae castra minora oppugnaret, misit. |at last||||||||| Acriter utrimque usque ad vesperum pugnatum est. fiercely|on both sides||||| Solis occasu suas copias Ariovistus multis et inlatis et acceptis vulneribus in castra reduxit. |setting||||||having been brought in||||||he brought back Cum ex captivis quaereret Caesar quam ob rem Ariovistus proelio non decertaret, hanc reperiebat causam, quod apud Germanos ea consuetudo esset ut matres familiae eorum sortibus et vaticinationibus declararent utrum proelium committi ex usu esset necne; eas ita dicere: non esse fas Germanos superare, si ante novam lunam proelio contendissent. |||was asking||||||||should fight||||||||custom||that||||by lots||prophecies|they declared|||||||or not||||||fate||to overcome||||||

[51] Postridie eius diei Caesar praesidio utrisque castris quod satis esse visum est reliquit, alarios omnes in conspectu hostium pro castris minoribus constituit, quod minus multitudine militum legionariorum pro hostium numero valebat, ut ad speciem alariis uteretur; ipse triplici instructa acie usque ad castra hostium accessit. on the following day|of that|day||protection||||sufficient||seemed|||the light-armed troops|||sight||||the smaller|he established|||||||||was strong||||the auxiliaries|should be used||triplicate|having been arranged|of the battle|||||approached Tum demum necessario Germani suas copias castris eduxerunt generatimque constituerunt paribus intervallis, Harudes, Marcomanos, Tribocos, Vangiones, Nemetes, Sedusios, Suebos, omnemque aciem suam raedis et carris circumdederunt, ne qua spes in fuga relinqueretur. |at last||||||they led out|and generally|they established|at equal intervals||||||||||||in the chariots|||they surrounded|||hope|||would be left Eo mulieres imposuerunt, quae ad proelium proficiscentes milites passis manibus flentes implorabant ne se in servitutem Romanis traderent. ||they imposed||||setting out||with outstretched|||were imploring||||||

[52] Caesar singulis legionibus singulos legatos et quaestorem praefecit, uti eos testes suae quisque virtutis haberet; ipse a dextro cornu, quod eam partem minime firmam hostium esse animadverterat, proelium commisit. |to each||single|||||||witnesses||||||||wing||||||||he had noticed||he committed Ita nostri acriter in hostes signo dato impetum fecerunt itaque hostes repente celeriterque procurrerunt, ut spatium pila in hostes coiciendi non daretur. ||fiercely||||||||||and quickly|ran forward||||||throwing||were given Relictis pilis comminus gladiis pugnatum est. ||at close quarters||fighting| At Germani celeriter ex consuetudine sua phalange facta impetus gladiorum exceperunt. ||||custom||||||they received Reperti sunt complures nostri qui in phalanga insilirent et scuta manibus revellerent et desuper vulnerarent. there are||several|||||were leaping||shields||they would lift up||from above|they would wound Cum hostium acies a sinistro cornu pulsa atque in fugam coniecta esset, a dextro cornu vehementer multitudine suorum nostram aciem premebant. ||line of battle||||||||thrown|||right||||of their own|||were pressing Id cum animadvertisset P. Crassus adulescens, qui equitatui praeerat, quod expeditior erat quam ii qui inter aciem versabantur, tertiam aciem laborantibus nostris subsidio misit. ||||||||was in charge of||faster|||||||were engaged|||to the laboring||for assistance|

[53] Ita proelium restitutum est, atque omnes hostes terga verterunt nec prius fugere destiterunt quam ad flumen Rhenum milia passuum ex eo loco circiter L pervenerunt. ||restored|||||backs|turned|||flee|they stopped|||||||||||| Ibi perpauci aut viribus confisi tranare contenderunt aut lintribus inventis sibi salutem reppererunt. ||||trusting|to swim|they attempted|||having been found|||found In his fuit Ariovistus, qui naviculam deligatam ad ripam nactus ea profugit; reliquos omnes consecuti equites nostri interfecerunt. |||||a small boat|tied||the bank|having obtained||fled|||having pursued|||killed Duae fuerunt Ariovisti uxores, una Sueba natione, quam domo secum eduxerat, altera Norica, regis Voccionis soror, quam in Gallia duxerat a fratre missam: utraque in ea fuga periit; duae filiae: harum altera occisa, altera capta est. ||||||||||||||||||||||sent||||||||||||| C. Valerius Procillus, cum a custodibus in fuga trinis catenis vinctus traheretur, in ipsum Caesarem hostes equitatu insequentem incidit. |||||the guards|||three|chains|bound|was being dragged||||||following|encountered C. Valerius Procillus, while being dragged by his guards in the flight, bound with a triple chain, fell into the hands of Caesar himself, who was pursuing the enemy with their cavalry. Quae quidem res Caesari non minorem quam ipsa victoria voluptatem attulit, quod hominem honestissimum provinciae Galliae, suum familiarem et hospitem, ereptum ex manibus hostium sibi restitutum videbat neque eius calamitate de tanta voluptate et gratulatione quicquam fortuna deminuerat. ||||||||||brought|||most honorable||||||guest|having been taken away|||||||||||||||anything|| This circumstance, indeed, afforded Caesar no less pleasure than the victory itself, because he saw a man of a most distinguished rank in the province of Gaul, his intimate friend and stranger, rescued from the hands of the enemy, and restored to him; Is se praesente de se ter sortibus consultum dicebat, utrum igni statim necaretur an in aliud tempus reservaretur: sortium beneficio se esse incolumem. ||||||||||||he should be killed|||||||||| He said that, in his presence, he had thrice consulted the lots concerning himself, whether he should immediately be put to death by fire, or be reserved for another time; that by the favor of the lots he was safe. Item M. Metius repertus et ad eum reductus est. M. Mettius was also found and brought back to him.

[54] Hoc proelio trans Rhenum nuntiato, Suebi, qui ad ripas Rheni venerant, domum reverti coeperunt; quos ubi qui proximi Rhenum incolunt perterritos senserunt, insecuti magnum ex iis numerum occiderunt. ||||having been announced||||the banks||||to return||||||||||||||| [54] Having reported this battle beyond the Rhine, the Suevi, who had come to the banks of the Rhine, began to return home; and when those who dwell nearest to the Rhine felt alarmed, pursued them, and slew a great number of them. Caesar una aestate duobus maximis bellis confectis maturius paulo quam tempus anni postulabat in hiberna in Sequanos exercitum deduxit; hibernis Labienum praeposuit; ipse in citeriorem Galliam ad conventus agendos profectus est. |one|summer||||having been completed|sooner|||||was demanding||winter quarters||||led down|||||||||||| Caesar, having finished the two most important wars in one summer, led his army into winter-quarters among the Sequani, a little earlier than the time of the year required; he placed Labienus over for winter quarters; he himself set out for Hither Gaul, to hold an assembly.