Γλώσσα - Παραγωγή γραπού λόγου: Περιγραφικός Λόγος - Β' Δημοτικού Επ. 12 (1)
Παιδιά καλημέρα!
Είμαι ο κύριος Ηλίας και μαζί θα κάνουμε ένα λίγο διαφορετικό μάθημα από τα συνηθισμένα.
Θα κάνουμε ένα μάθημα το οποίο ονομάζεται “Παραγωγή Γραπτού Λόγου”.
Δεν θα είναι βασισμένο σε ύλη -δεν θα είναι κάτι που κάνουμε στο σχολείο σαν ύλη,
σα γραμματική, σαν συντακτικό ή οτιδήποτε άλλο πάνω στη γλώσσα-
αλλά θα είναι ένα μάθημα πάνω σε μία από τις τρεις βασικές ακαδημαϊκές δεξιότητες,
και οι άλλες δύο είναι η ανάγνωση και η κατανόηση.
Εμείς θα κάνουμε σήμερα την παραγωγή γραπτού λόγου, κάτι το οποίο θα σας ακολουθήσει
και στις μεγαλύτερες τάξεις του Δημοτικού, κάτι που θα σας ακολουθήσει και στο Γυμνάσιο,
και στο Λύκειο και γενικά στην ακαδημαϊκή σας καριέρα, αργότερα, στο Πανεπιστήμιο.
Είναι κάτι το οποίο αφορά όλους μας, γιατί, στην ουσία, με λίγα λόγια,
η παραγωγή γραπτού λόγου είναι το γράψιμο, το πώς γράφουμε.
Στο σχολείο θα το δούμε σαν Έκθεση, θα το δούμε σαν “Σκέφτομαι και Γράφω”
αλλά γενικά στη ζωή γράφουμε κι επικοινωνούμε με τον άλλο.
Γράφουμε μέσα από τα social media, γράφουμε πλέον μέσα από το κινητό μας
γράφουμε μέσα από πολλούς νέους τρόπους...
Και θα δούμε και κάποιους παλαιότερους, πιο σχολικούς, για τους οποίους θα εξασκηθούμε.
Αλλά πριν ξεκινήσουμε σε αυτά, θα ήθελα λίγο να δούμε ένα πολύ σημαντικό θέμα:
είναι, γιατί θέλουμε να γράψουμε και γιατί επικοινωνούμε με τους άλλους;
Να ξεκινήσουμε λίγο, και να πούμε ότι ο ανθρώπινος λόγος
όταν ξεκίνησε, πριν από χιλιάδες χρόνια,
η αρχική του λειτουργία και αυτή που είναι κυρίαρχη σήμερα, ήταν η πληροφορία -
δηλαδή θέλουμε να πληροφορήσουμε τον άλλον.
Όταν ξεκίνησε ο λόγος των ανθρώπων,
το πιο απλό που ξεκίνησε ήταν ότι έπρεπε να πούμε στον άλλο μακριά μας ότι,
“Πρόσεξε, υπάρχει κίνδυνος δίπλα σου”.
Υπάρχει, για παράδειγμα, μια αρκούδα από πίσω σου!
Οπότε, έπρεπε να τον ενημερώσουμε για το πώς
θα μεταφέρουμε την πληροφορία από το δικό μας μυαλό στο δικό του.
Ένα άλλο που κάνουμε είναι να εκφράζουμε συναισθήματα.
Μπορούμε να πούμε τι νιώθουμε, μπορούμε να πούμε τι έχουμε μέσα μας για τον άλλο,
μπορούμε να πούμε “σ' αγαπώ” και να μας απαντήσει ο άλλος “καλά κάνεις”,
μπορούμε να νιώσουμε μίσος και να το δείξουμε στον άλλον.
Μπορούμε χίλια δυο πράγματα, κι αυτά τα κάνουμε με τον λόγο μας.
Ένα άλλο που μπορούμε να κάνουμε, εκτός από τις πληροφορίες,
είναι να εκφράσουμε και τις ιδέες μας.
Μπορούμε να εκφράσουμε τις ιδέες που έχουμε σε προσωπικό επίπεδο,
τις ιδέες που έχουμε για την κοινωνία,
τις ιδέες που έχουμε γενικά για τον πολιτισμό μας.
Σκεφτείτε ότι μερικές από τις πιο σημαντικές ιδέες που κυριαρχούν σήμερα στον κόσμο μας
είναι μέσα από τον γραπτό λόγο που άφησαν κάποιοι άνθρωποι παλαιότερα.
Ας σκεφτούμε το πιο απλό: ιδέες όπως ότι όλοι οι άνθρωποι είναι ίσοι
γράφτηκαν σε βιβλία, πέρασαν αιώνες και ακόμη και σήμερα τις διατηρούμε.
Εμείς θα κάνουμε όλα αυτά μέσα σε μια ώρα;
Όχι, θα το κάνουμε σε πολύ λιγότερο και θα κάνουμε ένα κομματάκι -
απλά βλέπουμε λίγο τη σημασία του γραπτού λόγου.
Ο γραπτός, όμως, λόγος, δεν είναι ένας κι ενιαίος αλλά έχει διάφορες μορφές.
Κάνω έναν μικρό πρόλογο για να μην μπούμε κατευθείαν.
Να δούμε λίγο ποιες είναι οι τρεις βασικές κατηγορίες των κειμενικών ειδών - δηλαδή,
τι γράφουμε και πώς τα γράφουμε ακριβώς.
Ένα είναι η Περιγραφή: δηλαδή έχω μια έννοια, έχω ένα αντικείμενο, έχω ένα πράγμα,
έχω κάτι, ο,τιδήποτε, και καλούμαι να το περιγράψω.
Η περιγραφή, για να κάνω μια μικρή παρένθεση, ήταν μια αγαπημένη ασχολία
ενός πολύ γνωστού φιλοσόφου στην αρχαιότητα, του Αριστοτέλη.
Του Αριστοτέλη του άρεσε πάρα πολύ να κάνει περιγραφές
και να κατηγοριοποιεί τα πράγματα.
Έτσι λοιπόν, στο πλούσιο έργο του, μας άφησε από κατηγοριοποιήσεις και περιγραφές
από φυτά και ζώα, μέχρι ολόκληρα κοινωνικά φαινόμενα - για παράδειγμα, το θέατρο.
Πολύ διάσημος είναι ο ορισμός του Αριστοτέλη για την τραγωδία,
όπως θα δείτε αργότερα, στο Γυμνάσιο και στο Λύκειο.
Το δεύτερο κειμενικό είδος είναι Αφήγηση,
την οποία θα δούμε σε επόμενο μάθημα, αλλά όπως καταλαβαίνετε,
είναι το να λέμε μια ιστορία.
Το αφήνω λίγο για να το δούμε και παρακάτω.
Το τρίτο κειμενικό είδος είναι η Επιχειρηματολογία:
Πώς μπορούμε δηλαδή με τα λόγια, με το λόγο μας, να πείσουμε τον άλλον
να κάνει, στην ουσία, αυτό που θέλουμε.
Δηλαδή, πολύ απλά, πώς θα πείσουμε τη μαμά και τον μπαμπά
να μας πάρουν το παιχνίδι που θέλουμε.
Αλλά αυτά θα τα δούμε σε μια επόμενη φάση,
γι' αυτό ας μείνουμε λίγο στην περιγραφή
η οποία μπορεί να γίνει σε άπειρα παραδείγματα.
Ας περάσουμε να δούμε μερικά πράγματα πάνω σε αυτήν,
σε ένα μικρό σχεδιάγραμμα και στις διαφάνειες.
Περιγραφή, λοιπόν, είναι, όταν περιγράφω κάτι.
Τι είναι; Τι χαρακτηριστικά έχει;
Τι κανουμε μ' αυτό; Τι πιστεύω εγώ για αυτό;
Όλες αυτές είναι πολύ σημαντικές ερωτήσεις,
τις οποίες θα εφαρμόσουμε πάνω στο κείμενό μας και στην Έκθεσή μας.
Μπορούμε να κάνουμε μια περιγραφή φυτού ή φρούτου -
αυτό είναι πιο εύκολο για πιο μικρές ηλικίες.
Μπορούμε να κάνουμε περιγραφή παιχνιδιού.
Μπορούμε να κάνουμε περιγραφή ζώου.
Μπορούμε να κάνουμε περιγραφή αγαπημένου μας ήρωα,
μπορούμε να κάνουμε περιγραφή ενός επαγγέλματος,
μπορούμε να κάνουμε περιγραφή κτιρίου
περιγραφή τοπίου ή κάποιου έργου τέχνης,
ενός γλυπτού, ενός πίνακα ζωγραφικής, και πάρα πολλά άλλα παραδείγματα...
Απλά σας ανέφερα κάποια, για όσους θέλουν να κάνουν και κάποιες ασκήσεις στο σπίτι
από μόνοι τους, γιατί είναι μια πολύ δημιουργική διαδικασία.
Συνήθως αυτό κάνω κι εγώ στα παιδιά, τους αφήνω κάποια ελεύθερα θέματα
για να βγει κι αυτό που έχουν μέσα τους γιατί πραγματικά,
όπως είδαμε και προηγουμένως, η περιγραφή είναι έκφραση.
Μέχρι στιγμής δεν νομίζω ότι σας είπα κάτι που δεν έχετε ακούσει,
είτε στο σχολείο είτε στο σπίτι, κι έχετε απόλυτο δίκιο!
Αυτό που θα ήθελα λίγο να κάνουμε σήμερα και να δούμε σαν μάθημα
είναι ότι όταν γράφουμε κάτι, παίρνουμε κάποιους ρόλους, είναι μια ολόκληρη διαδικασία.
Διαφορετικά θα λέγαμε, ο σκύλος είναι ένα ζώο, έχει τέσσερα πόδια,
έχει μια ουρά και... μέχρι εκεί.
Όμως, το να γράφουμε δεν είναι ακριβώς έτσι.
Το να γράφουμε πρέπει να έχει ένα επικοινωνιακό αποτέλεσμα,
δηλαδή να το διαβάζει ο άλλος.
Πρέπει, μάλλον, να ξέρουμε ότι όταν γράφουμε κάτι, το γράφουμε για να διαβαστεί:
να διαβάζει ο άλλος και να βρίσκει ένα ενδιαφέρον.
Πρέπει οι ιδέες αυτές να έχουν μια συγκεκριμένη σειρά,
πρέπει να έχουν μια συγκεκριμένη μορφή κι έναν συγκεκριμένο τρόπο που τις βάζουμε.
Γι' αυτό, λοιπόν, όταν γράφουμε παίρνουμε στην ουσία δύο ρόλους:
Ο ένας, όπως θα δούμε και στη διαφάνεια, είναι ο ρόλος του Συγγραφέα.
Ο συγγραφέας, είναι κάποιος που είναι μέσα στο μυαλό μας και, στην ουσία,
είναι υπεύθυνος του βιβλίου, του έργου που θα γράψουμε -
είτε αυτό λέγεται βιβλίο, είτε ποίημα, είτε μια απλή έκθεση για το σχολείο.
Ο συγγραφέας είναι υπεύθυνος για να βάζει στόχους: δηλαδή
τι στόχο έχω, τι θέλω να κάνω μ' αυτό που θα γράψω.
Θέλω να επικοινωνήσω με τον άλλο για να εκφράσω τα συναισθήματά μου;
Θέλω να διεκδικήσω κάτι;
Θέλω να γράψω ένα γράμμα σε μια κοπέλα ή ένα αγόρι που μ' αρέσει;
Θέλω να γράψω για να εκφράσω, απλά, αυτό που έχω μέσα μου;
Ο συγγραφέας είναι αυτός που επιλέγει τι στόχο θα βάλει.
Ας θεωρήσουμε εδώ ότι θέλουμε να πάρουμε καλό βαθμό σε ένα καλό τεστ.
Ακόμη κι αυτό, το βάζει σα στόχο ο συγγραφέας.
Αφού βάλει αυτό το στόχο ο συγγραφέας,
είναι υπεύθυνος για να σκεφτεί τις ιδέες που θα έχει το κείμενο.
Είναι αυτός ο οποίος, στη συνέχεια, αφού βάλει αυτές τις ιδέες,
μπορεί να κρίνει ότι κάποιες κάνουν και κάποιες άλλες δεν κάνουν
ή κάποιες λέξεις ταιριάζουν καλύτερα και κάποιες άλλες δεν ταιριάζουν.
Είναι αυτός, λοιπόν, ο οποίος θα βελτιώσει το κείμενο.
Είναι αυτός ο οποίος θα βάλει τις ιδέες σε μια συγκεκριμένη σειρά.
Δεν μπορούμε να γράφουμε ό,τι μας κατέβει, γιατί ένα απλό σενάριο είναι ότι
μπορούμε να πούμε πάρα πολλά πράγματα στην αρχή και να εξαντλήσουμε το θέμα μας
και στη συνέχεια, πολύ απλά να μην έχουμε τι να πούμε.
Είναι αυτός ο οποίος στο τέλος ελέγχει τι γράψαμε:
αν κάναμε λάθη, σε τι επίπεδο τα κάναμε και τι από αυτά, μπορούμε
εντός κι εκτός εισαγωγικών, να σώσουμε και να αλλάξουμε.
Εκτός όμως από τον συγγραφέα, έχουμε στο μυαλό μας και το ρόλο του γραμματέα όταν γράφουμε.
Αυτός αναλαμβάνει παράλληλους ρόλους, οι οποίοι έχουν να κάνουν με μια,
στην ουσία, γραμματειακή υποστήριξη πάνω στις ιδέες του γραπτού.
Είναι αυτός ο οποίος γράφει τις ιδέες.
Φανταστείτε λοιπόν ότι ο συγγραφέας τις σκέφτεται, ο γραμματέας τις γράφει.
Άρα λοιπόν πρέπει, στην ουσία, να μετουσιώσει τις σκέψεις του άλλου.
Είναι αυτός ο οποίος προσέχει τη γραμματική.
Γιατί, ξέρετε πολύ καλά, όταν σκεφτόμαστε, δεν είναι ακριβώς αυτό που θα πούμε -
πρέπει να το φτιάξουμε λίγο.
Είναι αυτός ο οποίος προσέχει την ορθογραφία, πρέπει να δει και τα ορθογραφικά λάθη.
Είναι αυτός ο οποίος προσέχει τόνους, τελείες, θαυμαστικά, κόμματα,
όλα τα σημεία στίξης τα οποία θα ομορφύνουν το κείμενό μας.
Είναι αυτός, τέλος, ο οποίος προσέχει τα γράμματα.
Είναι αυτός ο οποίος οφείλει να έχει ένα καθαρό γραπτό
κι ένα γραπτό που, τελικά...
Πολλοί δεν κάνουμε ωραία γράμματα -ούτε εγώ θεωρώ ότι κάνω...
Πρέπει να φροντίσουμε το επικοινωνιακό μας αποτέλεσμα:
πρέπει να φροντίσουμε να είναι καθαρό κι ευανάγνωστο για τους άλλους.
Ακόμη κι αν εφαρμόσω αυτούς τους ρόλους πρέπει, κατά τη διαδικασία που γράφω,
να ακολουθήσω κάποια βήματα.
Τα βήματα αυτά έχουν να κάνουν κυρίως με το ποια είναι
και η διαδικασία του γραψίματος, της συγγραφής.
Το πρώτο βήμα είναι κάποια πράγματα που κάνω πριν γράψω,
το δεύτερο βήμα είναι όσο γράφω και το τρίτο βήμα αφού γράφω.
Πριν γράψω, έχει μεγάλη σημασία να τακτοποιήσω τον χώρο μου.
Ίσως εγώ, επειδή είμαι ένας εκπαιδευτικός που έρχεται από τον χώρο της Ειδικής Αγωγής,
σε παιδιά με υπερκινητικότητα... Ένα από αυτα που τους λέμε είναι
να έχουν έναν καθαρό και τακτοποιημένο χώρο.
Γιατί, αν δεν είναι έτσι, αρχίζουν οι δικαιολογίες:
πρέπει να βρω το μολύβι μου, πρέπει να βρω τη γόμα μου,
πρέπει να βρω την ξύστρα μου, πρέπει να βάλω τα βιβλία στην άκρη.
Κι αυτό είναι κάτι που μπορεί για κάποιους να φαίνεται λιγότερο σοβαρό
αλλά πραγματικά είναι, γιατί η συγγραφή, η παραγωγή γραπτού λόγου
είναι μια διαδικασία που θέλει πάρα πολλή συγκέντρωση και πολύ έντονη σκέψη.
Άρα λοιπόν πρέπει να είμαστε έτοιμοι γι' αυτά που θα ακολουθήσουν αργότερα
και να μη σηκωνόμαστε από τη θέση μας, να μη βγαίνουμε έξω
να μην ξαναμπαίνουμε, κ.ο.κ
Ομοίως, πρέπει να επιλέγουμε τα υλικά μας: μολύβια, γόμες, ξύστρες,
όλα αυτά πρέπει να είναι έτοιμα μπροστά μας,
γιατί πρέπει να ξεκινήσουμε απρόσκοπτα τη διαδικασία μας.
Από εκεί και πέρα πρέπει να επιλέξουμε τα εργαλεία μας.
Τα εργαλεία του μαθητή στη σύγχρονη εποχή δεν είναι πλέον μόνο το μολύβι,
μπορεί να είναι ο υπολογιστής.
Γιατί; Γιατί μπορούμε να βρούμε από το διαδίκτυο πληροφορίες,
μπορούμε να βρούμε λεπτομέρειες, μπορούμε να διορθώσουμε τα λάθη μας,
μπορούμε να βρούμε τι έγραψε κάποιος άλλος για αυτό το θέμα
και να πάρουμε από εκεί ιδέες.
Οπότε, μπορούμε να έχουμε δίπλα μας τον υπολογιστή μας,
μπορούμε να έχουμε το λεξικό μας, μπορούμε να έχουμε δίπλα μας μια εγκυκλοπαίδεια,
Μπορούμε να έχουμε δίπλα μας το βιβλίο ενός άλλου μαθήματος
από το οποίο μπορούμε να αντλήσουμε πληροφορίες.
Αφού κάνουμε όλα αυτά, μπαίνουμε σιγά σιγά στο κομμάτι της έκθεσης.
Το πρώτο πράγμα που πρέπει να κάνουμε είναι να διαβάσουμε προσεκτικά το θέμα μας:
Τι μας ζητάει, τι πρέπει να πούμε και από ποιο πρίσμα πρέπει να το δούμε.
Στις πιο μικρές τάξεις, προφανώς, αυτό έχει λιγότερη σημασία
γιατί είναι πιο απλές οι εκθέσεις, αλλά όσο μεγαλώνουμε
βλέπουμε ότι αυτό έχει πολύ μεγάλη σημασία.
Ειδικά στο Γυμνάσιο και στο Λύκειο τα παιδιά πρέπει να είναι πάρα πολύ προσεκτικά
γιατί μπορεί να βγουν κι εκτός θέματος.
Αλλά ας μείνουμε για τώρα στο Δημοτικό.
Βάζω το στόχο μου: ποιος θα το διαβάσει αυτό;
Προφανώς τις περισσότερες φορές το διαβάζει ο δάσκαλος ή η δασκάλα.
Αλλά γιατί να μην το διαβάσουμε και στα άλλα παιδιά;
Γιατί να μη βάλουμε έναν στόχο, να το βάλουμε σε μια σχολική εφημερίδα;
Γιατί να μη βάλουμε έναν στόχο, να το δείξουμε στους δικούς μας
και να μας πουν τη γνώμη τους;
Αφού κάνουμε όλα αυτά, σκεφτόμαστε τις ιδέες μας.
