Geðshræringar
Í ellefta kaflanum þá er fjallað um geðshræringar eða emotion. Ég hef skipt kaflanum niður í undirkaflana sem þið sjáið í bókinni og fyrsti hlutinn er þá hræðslan. Við notum gjarnan orðið tilfinning á íslensku og erum þá oft að vísa til bæði feelings og emotions á ensku. Ég hef hérna valið að nota orðið geðshræringar af því að hér erum við að velta fyrir okkur, sem sagt, þessum lífeðlisfræðilegu viðbrögðum. Við erum þá raun að vísa bæði til svona hugrænna og líkamlegra viðbragða hjá, hjá einstaklingnum og þess vegna ætla ég að nota, nota þetta hugtak í, í þessum kafla. Geðshræringar eins og þær eru skilgreindar í kennslubókinni eru settar saman úr þremur þáttum: það eru hegðun, það eru sjálfvirku viðbrögðin og hormónaviðbrögð. Ef við tökum dæmi um hund sem er að verja svæði sitt fyrir, fyrir óboðnum gestum, þá myndi hann koma sér í til dæmis einhvers konar árásargjarna stöðu, sýna tennur og annað, þá værum við að tala um hegðun sem hann sýndi. [UNK] eru þá einhverjar viðeigandi [HIK: vöðvahreyf] vöðvahreyfingar í, í þeim aðstæðum sem hann væri. Svo eru það sjálfvirku viðbrögðin. Þau myndu þá styðja við þessa hegðun, hjartslátturinn hjá honum yrði til dæmis hraðari, það væri blóðflæði fræði, færi frá meltingarsvæði út í vöðvana þannig að, að orka skilaði sér hratt til vöðvanna til þess að nýta mætti, mætti orkuna í hreyfingar. Og þriðja væri þá hormóna viðbrögð sem væri þá aftur til að styrkja þessi sjálfvirku viðbrögð. Þá væri til dæmis verið að seyta meira epínefrín, það eykur enn frekar á blóðflæði til vöðvanna og hjálpar til þess að breyta orku í vöðvum í glúkósa. Þannig að þarna værum við með, með dæmi um, um, um geðshræringu og sem, sem samanstæði af þessum þremur þáttum. Í þessum fyrsta kafla erum við sem sagt að beina sjónum okkar að hræðslunni og skoða svona hvað, hvað, hvaða svæði í heilanum hafa helst, virkjast helst þegar við finnum til hræðslu. Og hræðsla og allar okkar geðshræringar eru, eru gríðarlega flókin ferli, það virkjast mörg svæði í heilanum, en við vitum samt að mandlan er, svona hefur samhæfingarhlutverk, þar, stýrir og samhæfir þegar kemur að hræðslunni. Mandlan eða amygdal-an er bara lítill kjarni djúpt í heilanum heilanum og hún hefur mjög mikilvægt hlutverk þegar til dæmis kemur að því að vara okkur við ef við erum í, í ógnvekjandi eða hættulegum aðstæðum, ef við finnum til verkja eða einhvers slíks. Þannig að þá er það mandlan sem virkjast og, og, og í rauninni framkallar þessi, þessi hræðsluviðbrögð sem við köllum svo. Mandlan er samsett úr mjög mörgum svæðum, það eru tólf svæði, og, en aðalhlutinn er miðkjarninn og við vitum og rannsóknir hafa sýnt að það er hann sem, sem virkjast og fær, fær boð frá mörgum öðrum hlutum í, í möndlunni en það er, það er hann sem, sem hefur mjög mikilvægu hlutverki að gegna þegar kemur að, að, að hræðslunni. Ef þið horfið á þessa mynd sem tekin úr kennslubókinni og lesið ykkur til í kennslubókinni þá er, hérna, verið að lýsa, sem sagt, hvernig boð koma frá ýmsum svæðum í heilanum og er safnað saman, þarna, í möndlunni. Við erum að horfa á, hérna, nokkra kjarna möndlunnar, ef [UNK] horfið fyrst á þetta appelsínugula svæðið, þá sjáið að talað lateral nucleus sem að við myndum kalla hliðlægan kjarna. Og svo er líka eitthvað sem kallast basal nucleus, sem gætu verið grunnkjarni eða botnkjarni á íslensku, og þar er verið að safna saman upplýsingum frá öðrum svæðum í heilanum. Og svo sjáið þið bláa svæðið, það er miðkjarninn sem við töluðum um áðan, og það er svona mikilvægasti hlutinn vegna þess að þar er öllum þessum upplýsingum safnað saman og þá verður [HIK: virknu], virkjun þar, þegar við erum að tjá geðshræringar, tjá hræðslu. Það er að segja tjá geðshræringar vegna einhvers konar óæskilegra áreita í umhverfinu. Þannig að þegar til dæmis dýr skynjar einhverja ógn í umhverfi sínu þá koma upplýsingar frá fleiri svæðum í heilanum, safnast þarna saman og það er miðkjarninn sinn sem virkjast. Það hafi verið gerðar margar rannsóknir á, á, á þessum svæðum og það hefur verið sýnt fram á að ef það er skemmd í miðkjarnanum eða hann er bara ekki til staðar þá sýna dýr ekki hræðslu. Þetta hafa verið gerð, til dæmis rannsóknir á dýrum sem af sýna hræðslu við tilteknum, tilteknu áreiti svo er þetta svæði skemmt og svo er skoðað hvað gerist eftir það. Og þegar búið er að skemma þennan miðkjarna, þá hræðast þau ekki það sem þau hræddust áður, það er að segja þau [HIK: hrí], sýna ekki ekki hræðsluviðbrögð í sömu aðstæðum og áður. Og það sem er áhugavert þar líka er að, að þegar við erum hrædd og ef við erum til dæmis hrædd í lengri tíma þá verður mikið streituhormónum í líkamanum og þá getur fólk farið að þróa með sér einhvers konar svona streitusjúkdóma, einn þeirra er magasár. Þannig að ef til dæmis miðkjarninn er virkjaður í lengri tíma þá er, hérna, þá geta komið fram streitusjúkdómar eins og magasár. Þannig að ef miðkjarninn er ekki til staðar þá myndi dýrið ekki sýna hræðslu en það myndi ekki heldur fá streitusjúkdóma eins og, eins og magasár. Þannig að þetta er svona hluti af því sem hefur rannsakað til þess að skilja, skilja svæðin í, í, í, þessi, þessi ólíku svæði í möndlunni og hvernig, hvernig þau virka og hvernig áhrif þau hafa á, á, á líkamann okkar. Það er talið að tiltekin áreiti virki hræðsluviðbragðið, sjálfvirkt, án þess að dýr eða ungabörn lægri að hræðast þau áreiti. Þarna erum við að tala um. til dæmis há hvell hljóð. Það er talið að það þurfi enga, það þurfi ekki sérstaka læra að hræðast það heldur, heldur sé það eitthvað sem er bara, bara sjálfvirkt að, að, að miðkjarninn virkist hjá bæði dýrum og ungabörnum þegar há hvell hljóð koma, koma fram. En langflest áreiti þá lærum við að hræðast þau. Við lærum að tiltekið, tiltekin aðstæður eða áreiti eru hættuleg eða ógnandi. Og þarna erum við að tala um oft það sem við köllum skilyrt geðshræringarviðbragð en það er skilyrt viðbragð sem verður þegar eitthvert áreiti, hlutlaust áreiti, þegar því er fylgt eftir með áreiti sem við vekur, vekur hræðslu. Og við skulum kíkja aðeins betur á dæmi um þetta. Tökum dæmi um skilyrt viðbragð. Rannsókn var gerð á rottum þar sem var [HIK: pa], parað sama hljóðáreiti og raflost. Raflost eitt og sér kallar fram óskilyrt viðbragð, geðshræringarviðbragð, dýrið stekkur upp, hjartsláttur, blóðþrýstingur aukast, öndun verður hraðari, streituhormón aukast. Svo er sem sagt raflostið parað við bjölluhljóð, bjölluhljóðið sem áður kallaði ekki fram nein sérstök viðbrögð hjá rottunum. Eftir nokkur skipti þá fer sem sagt hljóðið, bjölluhljóðið, eitt og sér að kalla fram sömu viðbrögð og raflostið gerði áður. Þannig að hegðunin hjá, hjá rottunum verður sú sama og þegar þær voru að fá raflost. Þær verða stjarfar eða stökkva upp og, og öll sömu viðbrögðin koma fram. Athuganir hafa sýnt að, að, að þegar það verður svona skilyrðing þá verður ákveðin breyting í möndlunni, aðallega í miðkjarna og hliðlægum kjarna möndlunnar. Og það er hér talað um að þessi svæði í möndlunni séu þá ábyrg fyrir náminu sem verður hjá dýrinu þegar, þegar skilyrðing verður. Þannig að það er nauðsynlegt að hafa þessi svæði til þess að þessi skilyrðing verði. Núna erum við búin að fara aðeins í þetta skilyrta geðshræringarviðbragð en stundum er geðshræringarviðbragð óviðeigandi og þá þarf að slökkva það. En við skoðun aftur þetta dæmi sem við vorum að skoða áðan með, með rottuna og bjölluna sem var þá um hlutlausa áreitið sem fór að kalla fram þessi geðshræringarviðbrögð. Segjum að við myndum vilja, vilja slökkva þau tengsl þannig að þegar bjölluhljóðið birtist þá kæmu ekki fram þessi, þessi miklu geðshræringarviðbrögð áfram. Það sem væri þá gert væri að birta ítrekað áreitið, þetta bjölluna, án þess að para það við raflostið og þannig að slökkva tengslin á milli. En það sem virðist gerast í heilanum er ekki beint að tengslin hverfi eða gleymist heldur er það annað svæði í heilanum sem kemur inn og hamlar viðbrögðunum og þetta svæði kallast kviðmiðlægt fremra ennisblað, ventro medial prefrontal cortex, og ef þið horfið á myndina þá sjáið þið hvað þetta svæði er staðsett. Þarna erum við komin í þessi ennisblöðin sem, sem hafa nú oft komið við sögu í námsefninu og eiga eftir að koma meira við sögu í, í, í hérna í vetur. Þetta eru svæði sem hafa svona með stýringu og kannski svolítið skynsemi að gera hjá okkur. Og þetta er kviðmiðlæga fremra ennisblað virkjast þá og í rauninni kemur í veg fyrir að þessi áður lærðu tengsl, sem voru á milli bjöllunnar og, þá, rafstuðsins og kölluðu fram þessi, þessi, þessi viðbrögð, þessi geðshræringarviðbrögð, kviðmiðlæga ennisblaðið stoppar það og segir: heyrðu, nei, nei, nei, nei þetta er ekkert, þetta er ekkert hættulegt, þetta bjölluhljóð, það er ekkert að fara að gerast. Og þannig að það nær í rauninni að stoppa af, af viðbrögðin og þá tölum við um slokknun. Ef við tökum dæmi um skilyrt viðbragð hjá fólki, þá gæti það verið mjög sambærileg við þetta sem við vorum að skoða hjá rottunni. Þú verður að nota rafmagnsblandara eða mixer, þú tekur blandarann upp, setur í samband, hann gefur frá sér undarleg hljóð og þú færð raflost um leið og þú, hérna, byrjar að nota, þú sleppir honum og, náttúrulega þú, þú, viðbrögðin verða, þú veist, þér bregður, það eru ósjálfráð viðbrögð, hjartsláttur eykst, blóðþrýstingur hækkar og allt þetta. Þú setur blandarann í viðgerð, hann var kominn í lag, þú notar hann aftur, setur hann í samband, það kemur sama undarlega hljóð og síðast. Í þetta sinn færðu ekki raflost en þetta hljóð vekur nákvæmlega sömu viðbrögð og síðast, þessi geðshræringarviðbrögð sem, sem, sem urðu þegar þú fékkst raflostið. Þannig þarna varstu búinn að tengja, tengja þetta undarleg hljóð við þessi óþægindi sem, sem raflostið olli. Þannig að þarna værum við að tala um, um skilyrt geðshræringarviðbragð, nákvæmlega eins og, eins og hjá rottunum þá er það mandlan og virkni hennar sem, sem er ábyrg fyrir, fyrir þessu. Og það sem meira er, það hefur verið skoðaðar og gerðar rannsóknir á möndlunni í tengslum við, svona, minni og þá aðallega minni sem, sem tengist, tengist geðshræringum á einhvern hátt. Ef til dæmis væri lesin saga og hluti hennar kallar fram svona mjög sterka geðshræringum, eitthvað sem væri mjög óþægilegt eða, eða mjög, mjög, mjög ánægjulegt, þá, almennt, á fólk á auðveldara með að muna atriði sem vekja mikla geðshræringu. Þannig að við eigum oft auðveldara með að muna, til dæmis, atburð í okkar lífi sem hafa vakið mikla geðshræringu sem hafa mikil áhrif og kallað fram miklar tilfinningar hjá okkur. Ef aftur á móti við værum ekki með möndlu eða mandlan, möndlurnar í heilanum okkar væru, beggja vegna, væru skemmdar, þá myndu ekki, þá myndum við ekki sjá þessi áhrif. Þannig að mandlan hefur mjög mikið að gera með þessi, [HIK: þess], þessar minningar sem, sem, sem tengjast geðshræringu. Til þess að skilja betur möndluna og hlutverk, hlutverk hennar langar mig að benda ykkur á sjúkdómstilvik, ess emm sjúkdómstilvik, hefur verið skrifað um það vísindagrein og, og, og, og ég bendi ykkur hérna á myndband þar sem, þar sem þessu tilviki er lýst skýrt í stuttu myndbandi. Þetta er sem sagt kona sem hefur enga, ekki, ekki, sem sagt mandlan, beggja vegna, þarna er ég að tala um báðum megin í heilanum, bæði vinstra og [HIK: heil] hægra heilahveli, vegna þess að við höfum í rauninni tvær möndlur, bæði hægra megin og vinstra megin. En hjá ess og emm er, er mandlan beggja vegna, hún virkar ekki og hún upplifir enga hræðslu. Þó hún upplifi aðrar, aðrar geðshræringar og ég ráðlegg ykkur að horfa á þetta, að horfa á þetta myndband til þess að skilja aðeins betur, betur virkni og hlutverk möndlunnar. Annað dæmi er Alex Honnold, hann er sóló klifrari. Hann sem sagt klifrar kletta án trygginga og hefur gert lengi. Hann er mjög þekktur, hefur klifið meðal annars El Capitan án trygginga, mjög háan klett í Bandaríkjunum. Það voru gerðar heimildarmyndir um hann og, og, og líka hafa verið gerðar rannsóknir á, einmitt, möndlunni, hvort hún, hvort hún virki öðruvísi hjá honum heldur en öðrum, hvort hann hreinlega er ekki með möndlu. Og þar er fólk að ímynda sér, ég meina, það hljóta allir að vera hræddir, ótryggðir í mörg hundruð metra hæð, hangandi utan í klettum og þess vegna voru gerðar þessar athuganir á möndlunni og, sem sagt, virkni í heilanum hans. Og þetta er mjög áhugavert að, að skoða til þess að skilja einmitt betur möndluna og, og, og tengsl við, við hegðun og, og hugsun. Þannig ég mæli með að þið kíkið á þetta myndband sem ég linka hérna inn á, þetta er stutt myndband sem, sem skýrir þetta, skýrir, svona lauslega þær athuganir sem að voru gerðar á Alex Honnold.
