ROZDZIAŁ DZIEWIĄTY, część II

ROZDZIAŁ DZIEWIĄTY: KŁADKI, NA KTÓRYCH SPOTYKAJĄ SIĘ LUDZIE RÓŻNYCH ŚWIATÓW,  część II

W Wielką Niedzielę Wokulski najętym powozem zajechał przed mieszkanie hrabiny. Zastał już długi szereg ekwipażów bardzo rozmaitego dostojeństwa. Były tam eleganckie dorożki obsługujące złotą młodzież i dorożki zwyczajne, wzięte na godziny przez emerytów; stare karety, stare konie, stara uprząż i służba w wytartej liberii, i nowe, prosto z Wiednia powoziki, przy których lokaje mieli kwiaty w butonierkach, a furmani opierali bat na biodrze, jak marszałkowską buławę. Nie brakło i fantastycznych kozaków, odzianych w spodnie tak szerokie, jakby tam właśnie ich panowie umieścili swoją ambicję.

Dostrzegł też mimochodem, że w gronie zebranych woźniców służba wielkich panów zachowywała się w sposób pełen godności, bankierscy chcieli rej wodzić, za co im wymyślano, a dorożkarze byli najrezolutniejsi. Furmani zaś powozów najętych trzymali się blisko siebie, gardzący resztą i przez nią pogardzani.

Gdy Wokulski wszedł do przysionka, siwy szwajcar w czerwonej wstędze ukłonił mu się głęboko i otworzył drzwi do kontramarkarni, gdzie dżentelmen w czarnym fraku zdjął z niego palto. Jednocześnie zaś zabiegł mu drogę Józef, lokaj hrabiny, który dobrze znał Wokulskiego ; przenosił bowiem z jego sklepu do kościoła pozytywkę i śpiewające ptaszki.

- Jaśnie pani czeka - rzekł Józef.

Wokulski sięgnął do kamizelki i dał mu pięć rubli czując, że poczyna sobie jak parweniusz.

"Ach, jakiż ja jestem głupi! - myślał. - Nie, nie jestem; głupi. Jestem tylko dorobkiewicz, który w tym państwie musi opłacać się każdemu na każdym kroku. No, nawracanie jawnogrzesznic kosztuje więcej." Szedł po marmurowych schodach ozdobionych kwiatami, a Józef przed nim. Na pierwszej kondygnacji miał kapelusz na głowie, na drugiej zdjął go nie wiedząc, czy robi stosownie, czy niestosownie.

"W rezultacie mógłbym między nich wszystkich wejść w kapeluszu na głowie" - rzekł do siebie. Dostrzegł, że Józef mimo swego wieku, więcej niż średniego, biegł po schodach jak łania i na górze gdzieś się podział, a Wokulski został sam, nie wiedząc, dokąd udać się i komu się zameldować. Była to krótka chwila, lecz w Wokulskim gniew zakipiał.

"Jakimi to oni formami obwarowali się, co? - pomyślał.

- A... gdybym to mógł wszystko zwalić!..." I przywidziało mu się w ciągu kilkunastu sekund, że między nim a tym czcigodnym światem form wykwintnych musi się stoczyć walka, w której albo ten świat runie, albo - on zginie.

"Więc dobrze, zginę... Ale zostawię po sobie pamiątkę!..." "Zostawisz przebaczenie i litość" - szepnął mu jakiś głos. "Czyżem ja aż tak nikczemny!" "Nie, jesteś aż tak szlachetny" Ocknął się - przy nim stał pan Tomasz Łęcki.

- Witam cię, panie Stanisławie - rzekł z właściwą mu majestatycznością. - Witam cię tym goręcej, że przybycie twoje do nas łączy się z bardzo miłym wypadkiem w rodzinie...

"Czyżby zaręczyła się panna Izabela?..." - pomyślał Wokulski i pociemniało mu w oczach.

- Wyobraź pan sobie, że z okazji twego tu przybycia... Słyszysz, panie Stanisławie?... Z okazji twojej wizyty u nas ja pogodziłem się z panią Joanną, z moją siostrą... Ale pan zbladłeś?... Znajdziesz tu wielu znajomych.... Nie wyobrażaj sobie, że arystokracja jest tak straszną...

Wokulski otrząsnął się.

- Panie Łęcki - odparł chłodno - w moim namiocie pod Plewną bywali więksi panowie. I byli dla mnie tyle łaśkawi, że niełatwo wzruszę się widokiem nawet tak wielkich, jakich... nie znajdę w Warszawie.

- A... A!... - szepnął pan Tomasz i ukłonił mu się. Wokulski zdumiał się.

"Oto fagas! -.przemknęło mu przez głowę. - I ja... ja!... miałbym z takimi ludźmi robić sobie ceremonie?.." Pan Łęcki wziął go pod rękę i w sposób bardzo uroczysty wprowadził do pierwszego salonu, gdzie byli sami mężczyźni.

- Widzisz pan: hrabia... - zaczął pan Tomasz.

- Znam - odparł Wokulski, a w duchu dodał: - "Winien mi ze trzysta rubli..." - Bankier... - objaśniał dalej pan Tomasz. Ale nim powiedział nazwisko, bankier sam zbliżył się do nich i przywitawszy Wokulskiego rzekł:

- Bój się pan Boga, z Paryża ogromnie ekscytują nas o te bulwary... Czy pan im odpowiedziałeś?

- Pierwej chciałem porozumieć się z panem - odparł Wokulski.

- Więc zejdźmy się gdzie. Kiedy pan jesteś w domu?

- Nie mam stałej godziny, wolę być u pana.

- To wstąp pan do mnie we środę na śniadanie i raz skończmy.

Pożegnali się. Pan Tomasz czulej przycisnął ramię Wokulskiego.

- Jenerał... - zaczął.

Jenerał ujrzawszy Wokulskiego podał mu rękę i przywitali się jak starzy znajomi.

Pan Tomasz stawał się coraz tkliwszym dla Wokulskiego i zaczynał dziwić się widząc, że kupiec galanteryjny zna najwybitniejsze osobistości w mieście, a nie zna tylko tych, którzy odznaczali się tytułem albo majątkiem, nic zresztą nie robiąc.

Przy wejściu do drugiego salonu, gdzie było kilka dam, zastąpiła im drogę hrabina Karolowa. Koło niej przesunął się służący Józef.

"Rozstawili pikiety - pomyślał Wokulski - ażeby nie skompromitować dorobkiewicza. Grzecznie to z ich strony, ale..." - Jakże się cieszę, panie Wokulski - rzekła hrabina odbierając go panu Tomaszowi - jakże się cieszę, że spełniłeś moją prośbę... Jest tu właśnie osoba, która pragnie poznać się z panem.

W pierwszym salonie ukazanie się Wokulskiego zrobiło pewną sensację.

- Jenerale - mówił hrabia - hrabina zaczyna nam sprowadzać kupców galanteryjnych. Ten Wokulski...

- On taki kupiec jak ja i pan - odparł jenerał.

- Mój książę - mówił inny hrabia - skąd wziął się tu ten jakiś Wokulski?

- Zaprosiła go gospodyni - odparł książę.

- Nie mam przesądu co do kupców - ciągnął dalej hrabia - ale ten Wokulski, który zajmował się dostawą w czasie wojny i zrobił na niej majątek...

- Tak... tak... - przerwał książę. - Ten rodzaj majątków bywa zwykle niepewny, ale za Wokulskiego ręczę. Hrabina mówiła ze mną, a ja zapytywałem oficerów, którzy byli na wojnie, między innymi mojego siostrzeńca. Otóż o Wokulskim było jedno zdanie, że dostawa, której się on dotknął, była uczciwa. Nawet żołnierze, ile razy dostali dobry chleb, mówili, że musiał być pieczony z mąki od Wokulskiego. Więcej hrabiemu powiem - ciągnął książę - że Wokulski, który swoją rzetelnością zwrócił na siebie uwagę osób najwyżej położonych; miewał bardzo ponętne propozycje. W styczniu tego oto roku dawano mu dwakroć sto tysięcy rubli tylko za firmę do pewnego przedsiębiorstwa i nie przyjął...

Hrabia uśmiechnął się i rzekł:

- Miałby więcej o dwakroć sto tysięcy rubli...

- Miałby, ale nie byłby dziś tutaj - odparł książę i kiwnąwszy głową hrabiemu odszedł.

- Stary wariat - szepnął hrabia, pogardliwie spoglądając za księciem.

W trzecim salonie, dokąd wszedł z hrabiną Wokulski, znajdował się bufet tudzież mnóstwo większych i mniejszych stolików, przy których dwójkami, trójkami, nawet czwórkami siedzieli zaproszeni. Kilku służących roznosiło potrawy i wina, a dyrygowała nimi panna Izabela, widocznie zastępując gospodynię. Miała na sobie bladoniebieską suknię i wielkie perły na szyi. Była tak piękna i tak majestatyczna w ruchach, że Wokulski patrząc na nią skamieniał.

"Nawet marzyć o niej nie mogę!..." - pomyślał z rozpaczą.

Jednocześnie we framudze okna spostrzegł młodego człowieka, który był wczoraj na grobach, a dziś siedział sam przy małym stoliczku nie spuszczając oka z panny Izabeli.

"Naturalnie, że ją kocha!" - myślał Wokulski i doznał takiego wrażenia, jakby owionął go chłód grobu.

"Jestem zgubiony" - dodał w duchu. Wszystko to trwało kilka sekund.

- Czy widzisz pan tę staruszkę między biskupem i jenerałem? - odezwała się hrabina. - Jest to prezesowa Zasławska, moja najlepsza przyjaciółka, która koniecznie chce pana poznać. Jest panem bardzo zajęta - ciągnęła hrabina z uśmiechem - jest bezdzietna i ma parę ładnych wnuczek. Zróbże pan dobry wybór!... Tymczasem przypatrz się jej, a gdy ci panowie odejdą, przedstawię pana. A... książę...

- Witam pana - odezwał się książę do Wokulskiego. - Kuzynka pozwoli?...

- Bardzo proszę - odparła hrabina. - Macie tu panowie wolny stolik... Ja opuszczę was na chwilę...

Odeszła.

- Siądźmy, panie Wokulski - mówił książę. - Wybornie zdarzyło się, ponieważ mam do pana ważny interes. Wyobraź pan sobie, że pańskie projekta wywołały wielki popłoch między naszymi bawełnianymi fabrykantami... Wszak dobrze powiedziałem - bawełnianymi?...

Oni utrzymują, że pan chce zabić nasz przemysł... Czy istotnie konkurencja, którą pan stwarza, jest tak groźna?...

- Mam wprawdzie - odparł Wokulski - u moskiewskich fabrykantów kredyt do wysokości trzech, nawet czterech milionów rubli, ale jeszcze nie wiem, czy pójdą ich wyroby.

- Straszna!... straszna cyfra! - szepnął książę. - Czy nie widzisz pan w niej istotnego niebezpieczeństwa dla naszych fabryk?

- Ach, nie. Widzę tylko nieznaczne zmniejszenie ich kolosalnych dochodów, co zresztą mnie nie obchodzi. Ja mam obowiązek dbać tylko o własny zysk i o taniość dla nabywców; nasz zaś towar będzie tańszy.

- Czy jednak rozważyłeś pan tę kwestię jako obywatel?... - rzekł książę ściskając go za rękę- My już tak niewiele mamy do stracenia...

- Mnie się zdaje, że jest to dość po obywatelsku dostarczyć konsumentom tańszego towaru i złamać monopol fabrykantów, którzy zresztą tyle mają z nami wspólnego, że wyzyskują naszych konsumentów i robotników.

- Tak pan sądzisz?... Nie pomyślałem o tym. Mnie zresztą nie obchodzą fabrykanci, ale kraj, nasz kraj, biedny kraj...

- Czym można panom służyć? - odezwała się nagle, zbliżywszy się do nich, panna Izabela.

Książę i Wokulski powstali.

- Jakże jesteś dziś piękna, kuzynko - rzekł książe ściskając ją za rękę. - Żałuję doprawdy, że nie jestem moim własnym synem... Chociaż - może to i lepiej! Bo gdybyś mnie odrzuciła, co jest prawdopodobne, byłbym bardzo nieszczęśliwy... Ach, przepraszam!... - spostrzegł się książę. - Pozwolisz, kuzynko, przedstawić sobie pana Wokulskiego. Dzielny człowiek, dzielny obywatel... to ci wystarczy, wszak prawda?..

- Miałam już przyjemność... - szepnęła panna Izabela odpowiadając na ukłon.

Wokulski spojrzał jej w oczy i dostrzegł takie przerażenie, taki smutek, że go znowu opanowała desperacja.

"Po com ja tu wchodził?..." - pomyślał.

Spojrzał na framugę okna i znowu zobaczył młodego człowieka, który ciągle siedział sam nad nietkniętym talerzem zasłaniając oczy ręką.

"Ach, po com ja tu przyszedł, nieszczęśliwy..." - myślał Wokulski czując taki ból, jakby mu serce wyrywano kleszczami. - Może pan choć wina pozwoli? - pytała panna Izabela przypatrując mu się ze zdziwieniem.

- Co pani każe - odparł machinalnie.

- Musimy się lepiej poznać, panie Wokulski - mówił książę. - Musisz pan zbliżyć się do naszej sfery, w której, wierz mi, są rozumy i szlachetne serca, ale - brak inicjatywy...

- Jestem dorobkiewiczem, nie mam tytułu... - odparł Wokulski chcąc cośkolwiek odpowiedzieć.

- Przeciwnie, masz pan... jeden tytuł: pracę, drugi: uczciwość, trzeci: zdolności, czwarty: energię... Tych tytułów nam potrzeba do odrodzenia kraju, to nam daj, a przyjmiemy cię jak... brata...

Zbliżyła się hrabina.

- Pozwoli książę?... - rzekła.

- Panie Wokulski...

Podała mu rękę i poszli oboje do fotelu prezesowej.

- Oto jest, prezesowo, pan Stanisław Wokulski - odezwała się hrabina do staruszki ubranej w ciemną suknię i kosztowne koronki.

- Siądź, proszę cię - rzekła prezesowa wskazując mu krzesło obok. - Stanisław ci na imię, tak?.. A z którychże to Wokulskich?...

- Z tych... nie znanych nikomu - odparł - a najmniej chyba pani.

- A nie służyłże twój ojciec w wojsku?

- Ojciec nie, tylko stryj.

- I gdzież to on służył, nie pamiętasz?... Czy nie było mu na imię także Stanisław?

- Tak, Stanisław. Był porucznikiem, a później kapitanem w siódmym pułku liniowym...

- W pierwszej brygadzie, drugiej dywizji - przerwała prezesowa. - Widzisz, moje dziecko, że nie jesteś mi tak nie znany... Żyjeż on jeszcze?...

- Umarł przed pięcioma laty.

Prezesowej zaczęły drżeć ręce. Otworzyła mały flakonik i powąchała go.

- Umarł, powiadasz?... Wieczny mu odpoczynek!... Umarł... A nie zostałaż ci jaka po nim pamiątka?

- Złoty krzyż...

- Tak, złoty krzyż... I nicże więcej?

- Miniatura stryja z roku 1828, malowana na kości słoniowej.

Prezesowa coraz częściej podnosiła flakonik; ręce drżały jej coraz silniej.

- Miniatura... - powtórzyła. - A wieszże, kto ją malował?.. I nicże więcej nie zostało?.

- Była jeszcze paczka papierów i jakaś druga miniatura...

- Coże się z nimi dzieje?... - nalegała coraz niespokojniej prezesowa.

- Te przedmioty stryj sam opieczętował na kilka dni przed śmiercią i kazał włożyć je do swojej trumny.

- A... a!... - szepnęła staruszka i rzewnie się rozpłakała.

W sali zrobił się ruch. Przybiegła zatrwożona panna Izabela, potem hrabina, wzięły prezesową pod ręce i z wolna wyprowadziły do dalszych pokojów. W jednej chwili na Wokulskiego zwróciły się wszystkie oczy. Zaczęto z cicha szeptać.

Widząc, że wszyscy na niego patrzą i o nim mówią, Wokulski zmieszał się. Ażeby jednak pokazać obecnym, że ta osobliwa popularność nic go nie obchodzi, wypił jeden po drugim dwa kieliszki wina stojące na stoliku i wtedy spostrzegł, że jeden kieliszek, z winem węgierskim, należał do jenerała, a drugi, z czerwonym, do biskupa.

"Ładnie się urządzam - rzekł do siebie. - Gotowi jeszcze powiedzieć, że zrobiłem afront staruszce, ażeby wypić wino jej sąsiadom..." Wstał z zamiarem wyjścia i zrobiło mu się gorąco na myśl o defiladzie przez dwa salony, w których czekają go rózgi spojrzeń i szeptów. Ale zabiegł mu drogę książę mówiąc:

- Pewnie rozmawialiście państwo z prezesową o bardzo dawnych czasach, kiedy aż do łez doszło. Prawda, że zgadłem?... Wracając do tematu, który nam przerwano, czy nie sądzisz pan, że dobrze byłoby założyć w kraju polską fabrykę tanich tkanin?...

Wokulski potrząsnął głową.

- Wątpię, ażeby się to udało - odparł. - Trudno myśleć o wielkich fabrykach tym, którzy nie mogą zdobyć się na małe ulepszenia w już istniejących...

- Mianowicie?...

- Mówię o młynach - ciągnął Wokulski. - Za parę lat będziemy sprowadzali nawet mąkę, bo nasi młynarze nie chcą zastąpić kamieni - walcami.

- Pierwszy raz słyszę!... Siądźmy tu - mówił książę ciągnąc go do obszernej framugi - i opowiedz pan, co to znaczy?

W salonach tymczasem rozmawiano.

- Jakaś zagadkowa figura ten pan - mówiła po francusku dama w brylantach do damy w strusim piórze. - Pierwszy raz widziałam prezesową płaczącą.

- Naturalnie, historia miłosna - odpowiedziała dama z piórem. - W każdym razie zrobił ktoś złośliwego figla hrabinie i prezesowej wprowadzając tego jegomościa.

- Przypuszczasz pani, że...

- Jestem pewna - odparła wzruszając ramionami. - Niech pani wreszcie spojrzy na niego. Maniery bardzo złe, ale cóż to za fizjognomia, jaka duma!... Szlachetnej rasy nie ukryje się nawet pod łachmanami.

- Zadziwiające!... - mówiła dama w brylantach. - Bo i ten jego majątek, jakoby zrobiony w Bułgarii...

- Naturalnie. To zarazem tłumaczy, dlaczego prezesowa pomimo bogactw tak mało wydaje na siebie.

- I książę bardzo na niego łaskaw...

- Przez litość, czy nie za mało?... Niech tylko pani spojrzy na nich obu...

- Sądziłabym, że nie ma ani śladu podobieństwa.

- Zapewne, ale... ta duma, pewność siebie... Z jaką oni swobodą rozmawiają...

Przy innym stoliku naradzali się trzej panowie.

- No, hrabina zrobiła zamach stanu - mówił brunet z grzywką.

- I udał się jej. Ten Wokulski trochę sztywny, ale ma w sobie coś - odpowiedział pan siwy.

- W każdym razie kupiec...

- Czymże kupiec gorszy od bankierów?

- Kupiec galanteryjny, sprzedaje portmonetki - nalegał brunet.

- My czasami sprzedajemy herby... - wtrącił trzeci, szczupły staruszek z siwymi faworytami.

- Jeszcze zechce ożenić się tutaj...

- Tym lepiej dla panien.

- Ja bym mu sam oddał córkę. Człowiek, słyszę, porządny, bogaty, posagu nie strwoni...

Koło nich szybko przeszła hrabina.

- Panie Wokulski - rzekła wyciągając wachlarz w kierunku framugi.

Wokulski przybiegł do niej. Podała mu rękę i we dwoje opuścili salon. Osamotnionego księcia zaraz otoczyli mężczyźni; niektórzy prosili go, ażeby zapoznał ich z Wokulskim.

- Warto, warto!... - mówił zadowolony książę. - Takiego nie było jeszcze między nami. Gdybyśmy dawniej zbliżyli się do nich, nasz nieszczęśliwy kraj wyglądałby inaczej.

Usłyszała to mijająca ich właśnie panna Izabela i - pobladła. Przystąpił do niej młody człowiek z wczorajszej kwesty.

- Zmęczyła się pani? - rzekł.

- Trochę - odpowiedziała ze smutnym uśmiechem. - Przychodzi mi do głowy dziwne pytanie - dodała po chwili - czy ja też potrafiłabym walczyć?...

- Czy z sercem? - zapytał. - Nie warto...

Panna Izabela wzruszyła ramionami.

- Ach, gdzież znowu z sercem. Myślę o prawdziwej walce z silnym nieprzyjacielem.

Ścisnęła go za rękę i opuściła salon.

Wokulski prowadzony przez hrabinę minął długi szereg pokojów. W jednym z nich, z dala od zaproszonych gości, rozlegały się śpiewy i dźwięki fortepianu. Gdy weszli tam, uderzył go szczególny widok. Jakiś młody człowiek grał na fortepianie; z dwu bardzo przystojnych dam, stojących przy nim, jedna udawała skrzypce, druga klarnet; przy tej zaś muzyce tańczyło kilka par, między którymi znajdował się tylko jeden mężczyzna.

- Oj! wy zbytnicy! - zgromiła ich hrabina.

Odpowiedzieli wybuchem śmiechu, nie przerywając zabawy.

Minęli i ten pokój i weszli na schody.

- Ot, widzisz - rzekła hrabina - to jest najwyższa arystokracja. Zamiast siedzieć w salonie, uciekli tutaj dokazywać.

"Jaki oni mają rozum!" - pomyślał Wokulski.

I zdawało mu się, że między tymi ludźmi życie upływa prościej i weselej aniżeli między nadętym mieszczaństwem albo arystokratyzującą szlachtą.

Na górze, w pokoju odciętym od zgiełku i nieco przyćmionym, siedziała w fotelu prezesowa.

- Zostawiam was tu, moi państwo - rzekła hrabina. - Nagadajcie się, bo ja muszę wracać.

- Dziękuję ci, Joasiu - odpowiedziała prezesowa. - Siądźże, proszę cię - zwróciła się do Wokulskiego.

A gdy zostali sami, dodała:

- Nawet nie wiesz, ile obudziłeś we mnie wspomnień.

Teraz dopiero Wokulski spostrzegł, że między tą damą a jego stryjem musiał istnieć jakiś niezwykły stosunek. Opanowało go niespokojne zdumienie.

"Dzięki Bogu - pomyślał - że jestem legalnym dzieckiem moich rodziców." - Proszę cię - zaczęła prezesowa - mówisz, że stryj twój umarł. Gdzieże on, biedak, pochowany?

- W Zasławiu, gdzie mieszkał od powrotu z emigracji.

Prezesowa znowu podniosła chustkę do oczu.

- Doprawdy?... Ach, ja niewdzięczna!... Byłżeś kiedy u niego?... Nie mówiłże ci nic... Nie oprowadzał cię?... Wszakże tam, na górze, są ruiny zamku, prawda? Stojąż one jeszcze?

- Tam właśnie, do zamku, stryj co dzień chodził na spacer i całe godziny przesiadywaliśmy z nim na dużym kamieniu...

- Patrzajże?... Znam ten kamień ; siedzieliśmy wtedy oboje na nim i patrzyliśmy to na rzekę, to na obłoki, których bieg niepowrotny uczył nas, że tak ucieka szczęście. Czuję to dopiero dzisiaj. A studnia jestże w zamku i zawsze głęboka?

- Bardzo głęboka. Tylko trafić do niej trudno, bo wejście zamaskowały gruzy. Dopiero stryj mi ją pokazał.

- Wieszże ty - mówiła prezesowa - że w chwili ostatniego z nim pożegnania myśleliśmy: czyby się do tej studni nie rzucić? Nikt by nas tam nie odszukał i na wieki zostalibyśmy razem. Zwyczajnie - szalona młodość...

Otarła oczy i ciągnęła dalej:

- Bardzo... bardzo lubiłam go; a myślę, że i on mnie trochę... kiedy tak pamiętał wszystko. Ale on był ubożuchny oficer, a ja na nieszczęście bogata, i do tego jeszcze bliska krewna dwu jenerałów. No i rozdzielono nas... Może też byliśmy zanadto cnotliwi... Ale cicho!... cicho!... - dodała śmiejąc się i płacząc. - Takie rzeczy wolno mówić kobietom dopiero w siódmym krzyżyku.

Łkanie przerwało jej mowę. Powąchała swój flakonik, odpoczęła i zaczęła znowu:

- Bywają wielkie zbrodnie na świecie, ale chyba największą jest zabić miłość. Tyle lat upłynęło, prawie pół wieku ; wszystko przeszło: majątek, tytuły, młodość, szczęście... Sam tylko żal nie przeszedł i pozostał, mówię ci, taki świeży, jakby to było wczoraj. Ach, gdyby nie wiara, że jest inny świat, w którym podobno wynagrodzą tutejsze krzywdy, kto wie, czy nie przeklęłoby się i życia, i jego konwenansów... Ale ty mnie nie rozumiesz, bo wy dziś macie mocniejsze głowy, lecz zimniejsze aniżeli my serca.

Wokulski siedział ze spuszczonymi oczyma. Coś dławiło go, szarpało za piersi. Wpił sobie paznokcie w ręce i myślał, ażeby jak najprędzej stąd wyjść i już nie słuchać skarg, które odnawiały w nim najboleśniejsze rany.

- A maż on, biedaczysko, jaki nagrobek? - spytała po chwili prezesowa.

Wokulski zarumienił się. Nigdy nie przychodziło mu do głowy, ażeby zmarli potrzebowali czegoś więcej nad grudę ziemi.

- Nie ma - ciągnęła prezesowa widząc jego zakłopotanie. - Nie tobie dziwię się, moje dziecko, żeś o nagrobku nie pamiętał, ale sobie wyrzucam, żem zapomniała o człowieku.

Zadumała się i nagle, położywszy na jego ramieniu swoją wychudłą i drżącą rękę, rzekła zniżonym głosem:

- Mam do ciebie prośbę... Powiedz, że ją spełnisz...

- Z pewnością - odparł Wokulski.

- Pozwól, ażebym ja mu postawiła nagrobek. Ale że sama jechać tam nie mogę, więc ty mnie wyręczysz. Weź stąd kamieniarza, niechaj rozłupie ten kamień, wiesz, ten, na którym siadywaliśmy na górze, pod zamkiem, i niech jedną połowę ustawią na jego grobie. Cokolwiek będzie kosztować, zapłacisz, a zwrócę ci razem z dozgonną wdzięcznością. Zrobiszże to?

- Zrobię.

To dobrze, dziękuję ci... Myślę, że mu przyjemniej będzie spoczywać pod kamieniem, który słyszał nasze rozmowy i patrzył na łzy. Ach, jak ciężko wspominać... A napis, wieszże jaki? - mówiła dalej. - Kiedyśmy się rozłączali, zostawił mi parę strofek z Mickiewicza. Pewnie czytałeś je kiedy.

Jak cień tym dłuższy, gdy padnie z daleka,

Tym szerzej koło żałobne roztoczy,

Tak pamięć o mnie: im dalej ucieka,

Tym grubszym kirem twą duszę zamroczy...

O, prawda to!... I studnię, która miała nas połączyć ; chciałabym upamiętnić w jakiś sposób...

Wokulski wstrząsnął się i patrzył gdzieś szeroko otwartymi oczyma.

- Co tobie? - zapytała prezesowa.

- Nic - odparł z uśmiechem. - Śmierć zajrzała mi w oczy.

- Nie dziw się: krąży koło mnie starej, zatem muszą ją widzieć moi sąsiedzi. Więc zrobisz, o co cię proszę?

- Tak.

- Bądźże u mnie po świętach i... często przychodź. Może się trochę ponudzisz, ale może i ja, niedołężna, przydam ci się na co. A teraz idź już na dół, idź...

Wokulski pocałował ją w rękę, ona go parę razy w głowę; potem dotknęła dzwonka. Wszedł służący.

- Sprowadźże pana do sali - rzekła.

Wokulski był odurzony. Nie wiedział, którędy idzie, nie zdawał sobie sprawy z tego, o czym rozmawiali z prezesową. Czuł tylko, że znajduje się w jakimś odmęcie dużych komnat, starodawnych portretów, cichych stąpań, nieokreślonej woni. Otaczały go kosztowne meble, ludzie pełni delikatności, o jakiej nigdy nie marzył, a nad tym wszystkim, jak poemat, unosiły się wspomnienia starej arystokratki, przesiąknięte westchnieniami i łzami.

"Cóż to za świat?... Co to za świat?..." A jednak jeszcze mu czegoś brakło. Chciał choć raz spojrzeć na pannę Izabelę.

"No, w sali ją zobaczę..." Lokaj otworzył drzwi do sali. Znowu wszystkie głowy zwróciły się w jego stronę i ucichły rozmowy jak szum odlatującego ptactwa. Nastała chwila ciszy, w której wszyscy patrzyli na Wokulskiego, a on nie widział nikogo, tylko rozgorączkowanym spojrzeniem szukał bladoniebieskiej sukni.

"Tu jej nie ma" - pomyślał. - No, tylko patrzcie, jak on sobie nic z was nie robi!... - szepnął śmiejąc się staruszek z siwymi faworytami.

"Musi być w drugiej sali" - mówił do siebie Wokulski. Spostrzegł hrabinę i zbliżył się do niej.

- Cóż, skończyliście państwo konferencję? - spytała hrabina. - Prawda, jaka to miła osoba, prezesowa?... Ma pan w niej wielką przyjaciółkę, nie większą jednak aniżeli we mnie. Zaraz przedstawię pana... Pan Wokulski!... - dodała zwracając się do damy w brylantach.

- A ja zaraz przystępuję do interesu - rzekła dama patrząc na niego z góry. - Nasze sierotki potrzebują kilku sztuk płótna...

Hrabina lekko zarumieniła się.

- Tylko kilku?... - powtórzył Wokulski i spojrzał na brylanty wyniosłej damy, reprezentujące wartość kilkuset sztuk najcieńszego płótna. - Po świętach - dodał - będę miał honor na ręce pani hrabiny przysłać płótno...

Ukłonił się, jakby chciał odchodzić.

- Chcesz nas pan pożegnać? - spytała trochę zmieszana hrabina.

- Ależ to impertynent! - rzekła dama w brylantach do swej towarzyszki w strusim piórze.

- Żegnam panią hrabinę i dziękuję za zaszczyt, jaki mi pani raczyła wyrządzić!... - mówił Wokulski całując gospodynię w rękę.

- Tylko do widzenia, panie Wokulski, wszak prawda?... Dużo będziemy mieli interesów ze sobą.

I w drugim salonie nie było panny Izabeli. Wokulski uczuł niepokój.

"Przecież muszę na nią spojrzeć... Kto wie, jak prędko spotkamy się w podobnych warunkach" - A, jesteś pan - zawołał książę. - Już wiem, jaki ułożyliście spisek z panem Łęckim. Spółka do handlu ze Wschodem - wyborna myśl! Musicie i mnie do niej przyjąć... Musimy poznać się bliżej... - A widząc, że Wokulski milczy, dodał: - Prawda, jakim ja nudny, panie Wokulski? Ale to nic nie pomoże; musicie zbliżyć się do nas, pan i panu podobni i - razem idźmy. Wasze firmy są także herbami, nasze herby są także firmami, które gwarantują rzetelność w prowadzeniu interesów...

Ściskali się za ręce i Wokulski coś odpowiedział, ale co?... - nie było mu wiadome. Niepokój jego wzrastał; na próżno szukał panny Izabeli.

"- Chyba jest dalej" - szepnął, z trwogą idąc do ostatniego salonu. Tu pochwycił go pan Łęcki z oznakami niebywałej tkliwości.

- Już pan wychodzisz? Więc do widzenia, drogi panie. Po świętach u mnie pierwsza sesja i w imię boże zaczynajmy.

"Nie ma jej!" - myślał Wokulski, żegnając się z panem Tomaszem.

- Ale wiesz pan - szepnął Łęcki - zrobiłeś szalony efekt. Hrabina nie posiada się z radości, książę mówi tylko o tobie... A jeszcze ten wypadek z prezesową... No... cudownie! Nie można było marzyć o zdobyciu lepszej pozycji...

Wokulski stał już w progu. Jeszcze raz szklanymi oczyma powiódł po sali i - wyszedł z desperacją w sercu.

"Może wypadałoby wrócić i pożegnać ją?... Przecież zastępowała miejsce gospodyni..." - myślał, powoli schodząc ze schodów. Nagle drgnął słysząc szelest sukni w wielkiej galerii.

"Ona..." Podniósł głowę i zobaczył damę w brylantach.

Ktoś podał mu palto. Wokulski wyszedł na ulicę zatoczywszy się jak pijany.

"Cóż mi po świetnej pozycji, jeżeli jej tam nie ma?" - Konie pana Wokulskiego! - zawołał z sieni szwajcar, pobożnie ściskając trzyrublówkę. Łzami zaszłe oczy i nieco zachrypnięty głos świadczyły, że obywatel ten nawet na trudnym posterunku czci jednak pierwszy dzień Wielkiejnocy.

- Konie pana Wokulskiego!... Konie Wokulskiego!... Wokulski, zajeżdżaj!... - powtórzyli stojący furmani.

Środkiem Alei z wolna toczyły się dwa szeregi dorożek i powozów w stronę Belwederu i od Belwederu. Ktoś z jadących spostrzegł na chodniku Wokulskiego i ukłonił mu się.

"Kolega!" - szepnął Wokulski i zarumienił się.

Gdy sprowadzono mu powóz, zrazu chciał wsiąść, lecz rozmyślił się.

- Wracaj, bracie, do domu - rzekł do furmana dając mu na piwo.

Powóz odjechał ku miastu. Wokulski zmieszał się z przechodniami i poszedł w stronę Ujazdowskiego placu. Szedł z wolna i przypatrywał się jadącym. Wielu spomiędzy nich znał osobiście. Oto rymarz, który dostarcza mu wyrobów skórzanych, jedzie na spacer z żoną, grubą jak beczka cukru, i wcale ładną córką, z którą chciano go swatać. Oto syn rzeźnika, który do sklepu, niegdyś Hopfera, dostarczał wędlin. Oto bogaty cieśla z liczną rodziną. Wdowa po dystylatorze, również mająca duży majątek i również gotowa oddać rękę Wokulskiemu. Tu garbarz, tam dwaj subiekci bławatni, dalej krawiec męski, mularz, jubiler, piekarz, a oto - jego współzawodnik, kupiec galanteryjny, w zwykłej dorożce.

Większa ich część nie widziała Wokulskiego, niektórzy jednak spostrzegli go i kłaniali mu się; lecz byli i tacy, którzy spostrzegłszy go nie kłaniali się, a nawet uśmiechali się złośliwie. Z całego mnóstwa tych kupców, przemysłowców i rzemieślników, równych mu stanowiskiem, niekiedy bogatszych od niego i dawniej znanych w Warszawie, on tylko jeden był dziś na święconym u hrabiny. Żaden z tamtych, on tylko jeden!..

"Mam nieprawdopodobne szczęście - myślał. - W pół roku zrobiłem majątek krociowy, za parę lat mogę mieć milion... Nawet prędzej... Dziś już mam wstęp na salony, a za rok?... Niektórym z tych, co przed chwilą ocierali się o mnie, przed siedemnastu laty mogłem usługiwać w sklepie, a nie usługiwałem chyba dlatego, że żaden nie wstąpiłby tam. Z komórki przy sklepie do buduaru hrabiny, co za skok!... Czy aby ja nie za prędko awansuję?" - dodał z tajemną trwogą w sercu.

Był już na rozległym placu Ujazdowskim, w którego południowej części znajdowały się zabawy ludowe. Pomieszane dźwięki katarynek, odgłosy trąb i zgiełk kilkunastutysięcznego tłumu ogarniał go jak fala nadpływającej powodzi. Widział jak na dłoni długi szereg huśtawek, kolyszących się w prawo i w lewo niby ogromne wahadła o potężnym rozmachu. Potem drugi szereg - szybko kręcących się namiotów, z dachami w różnokolorowe pasy. Potem trzeci szereg - bud zielonych, czerwonych i żółtych, gdzie przy wejściu jaśniały potworne malowidła, a na dachu ukazywali się jaskrawo odziani pajace albo olbrzymie lalki. A we środku placu - dwa wysokie słupy, na które teraz właśnie wspinali się amatorowie frakowych garniturów i kilkurublowych zegarków.

Wśród tych wszystkich czasowych a brudnych budynków roił się rozbawiony tłum.

Wokulskiemu przypomniały się lata dziecinne. Jakże mu wtedy, wygłodzonemu, smakowała bułka i serdelek! Jak wyobrażał sobie siadłszy na konia w karuzeli, że jest wielkim wojownikiem! Jak szalonego doznawał upojenia wylatując do góry na huśtawce! Co to była za rozkosz pomyśleć, że dziś nic nie robi i jutro nic nie będzie robił - za cały rok. A z czym da się porównać ta pewność, że dziś położy się spać o dziesiątej i jutro, gdyby chciał, wstanie także o dziesiątej przeleżawszy dwanaście godzin z rzędu!

"I to ja byłem, ja?... - mówił do siebie zdumiony. - Mnie tak cieszyły rzeczy, które w tej chwili tylko wstręt budzą?... Tyle tysięcy otacza mnie rozradowanych biedaków, a ja, bogacz przy nich, cóż mam?... Niepokój i nudy, nudy i niepokój... Właśnie kiedy mógłbym posiadać to, co kiedyś było moim marzeniem, nie mam nic, bo dawne pragnienia wygasły. A tak wierzyłem w swoje wyjątkowe szczęście!..." W tej chwili potężny krzyk wydarł się z tłumu. Wokulski ocknął się i na szczycie słupa zobaczył jakąś ludzką figurę.

"Aha, triumfator!" - rzekł do siebie Wokulski, ledwie trzymając się na nogach pod naciskiem tłumu, który biegł, klaskał, wiwatował, wskazywał palcami bohatera, pytał o jego nazwisko. Zdawało się, że zdobywcę frakowego garnituru na rękach zaniosą do miasta, wtem - zapał ostygł. Ludzie biegli wolniej, nawet zatrzymywali się, okrzyki cichły, wreszcie zupełnie umilkły. Chwilowy triumfator zsunął się ze szczytu i w parę minut zapomniano o nim.

"Przestroga dla mnie?..." - szepnął Wokulski ocierając pot z czoła.

Plac i rozbawione tłumy obmierzły mu do reszty. Zawrócił do miasta.

Środkiem Alei wciąż toczyły się dorożki i powozy. W jednym Wokulski zobaczył bladoniebieską suknię.

"Panna Izabela?.." Serce poczęło mu bić gwałtownie.

"Nie, nie ona." O paręset kroków dalej spostrzegł jakąś piękną twarz kobiecą i dystyngowane ruchy.

"Ona?... Nie. Skądżeby wreszcie ona?" I tak szedł przez całe Aleje, plac Aleksandra, przez Nowy Świat ciągle upatrując kogoś i ciągle doznając zawodu.

"Więc to jest moje szczęście?... Kto wie, czy śmierć jest takim złem, jak wyobrażają sobie ludzie." I pierwszy raz uczuł tęsknotę do twardego, nieprzespanego snu, którego nie niepokoiłyby żadne pragnienia, nawet żadne nadzieje.

W tym samym czasie panna Izabela, wróciwszy od ciotki do domu, prawie z przedpokoju zawołała do panny Florentyny:

- Wiesz?... był na przyjęciu...

- Kto?

- No ten, Wokulski...

- Dlaczegoż być nie miał, skoro go zaproszono - odparła panna Florentyna.

- Ależ to zuchwalstwo... Ależ to niesłychane... i jeszcze, wyobraź sobie, ciotka jest nim oczarowana, książę nieledwie mu się narzuca, a wszyscy chórem uważają go za jakąś znakomitość... I ty nic na to?...

Panna Florentyna uśmiechnęła się smutnie.

- Znam to. Bohater sezonu. W zimie był takim pan Kazimierz, a przed kilkunastu laty nawet... ja - dodała cicho.

- Ależ uważaj, kim on jest?... Kupiec... kupiec...

- Moja Belu - odpowiedziała panna Florentyna - pamiętam sezony, kiedy nasz świat zachwycał się nawet cyrkowcami. Przejdzie i to.

- Boję się tego człowieka - szepnęła panna Izabela.