Μουσική - Πασχαλινοί ύμνοι και παραδόσεις - Δ΄- ΣΤ' Δημοτικού Επ. 51
Γεια σας, αγαπημένα μου παιδιά.
Το σημερινό μας μάθημα αφορά στις μουσικές παραδόσεις και τα έθιμα του Πάσχα.
Κυρίως αφορά τους Ύμνους, τα Εγκώμια και τα Απολυτίκια
που ακούμε στην Εκκλησία την περίοδο αυτή.
Όπως όλοι γνωρίζουμε το Πάσχα είναι η μεγαλύτερη
γιορτή της Ορθοδοξίας και του Ελληνισμού.
Οι λατρευτικές εκδηλώσεις ξεκινούν τη Μεγάλη Σαρακοστή
και κορυφώνονται την Μεγάλη Εβδομάδα.
Τις πρώτες εβδομάδες της Μεγάλης Σαρακοστής
οι πιστοί πηγαίνουν στην Εκκλησία για να ακούσουν τους Χαιρετισμούς.
Την τελευταία Παρασκευή όμως ακούμε και έναν θεσπέσιο Ύμνο,
ο οποίος ονομάζεται Ακάθιστος Ύμνος.
Ο Ακάθιστος Ύμνος πήρε το όνομά του από το γεγονός
ότι οι πιστοί τον έψελναν για πρώτη φορά σε όρθια στάση,
όταν η Κωνσταντινούπολη θα έπεφτε στα χέρια των Τούρκων.
Όσον αφορά το είδος του Ύμνου είναι ένα κοντάκιο.
Κοντάκιο είναι ένας Ύμνος που αποτελείται από ένα προοίμιο,
δηλαδή έναν πρόλογο, και 24 οίκους ή αλλιώς στροφές,
σε ελληνική αλφαβητική ακροστιχίδα από το Α ως το Ω,
όπως είναι και τα γράμματα της αλφαβήτου.
Ο κάθε οίκος είναι γραμμένος πάνω στους κανόνες της ομοτονίας,
ισολλαβίας και εν μέρει της ομοιοκαταληξίας.
Θα ήθελα τώρα να δούμε το κείμενο, το οποίο διαβάζουν οι ψάλτες
κατά τη διάρκεια του εκκλησιασμού
και να καταλάβουμε αυτά τα περίεργα για εμάς σημάδια,
τα οποία δεν είναι τίποτε άλλο από χαρακτήρες ποσότητας.
Έτσι ονομάζονται στη βυζαντινή μας μουσική ή αλλιώς βυζαντινή παρασημαντική.
Τι είναι τώρα οι χαρακτήρες ποσότητας;
Είναι οι νότες που βλέπουν οι ψάλτες και καταλαβαίνουν
πόσο πρέπει να ανεβάσουν ή να κατεβάσουν την φωνή τους κατά τη διάρκεια του ψαλμού.
Η βυζαντινή εκκλησιαστική μουσική είναι κυρίως φωνητική.
Δεν χρησιμοποιεί μουσικά όργανα.
Και είναι μονοφωνική.
Οι μελωδίες της συνοδεύονται με έναν συνεχόμενο φθόγγο, που τον ονομάζουμε ίσο.
Οι φθόγγοι της βυζαντινής μουσικής είναι οι εξής:
Πα Βου Γα Δι Κε Ζω Νη
Έχουν πάρει τα ονόματά τους από τα 7 πρώτα γράμματα της ελληνικής αλφαβήτου.
Στη συνέχεια υπάρχουν σημάδια τα οποία δείχνουν στον ερμηνευτή, δηλαδή στον ψάλτη,
πόσο πρέπει να κρατήσει αυτούς τους φθόγγους.
Αλλά ας πάμε τώρα να τους δούμε αναλυτικά.
Οι βασικοί χαρακτήρες της βυζαντινής παρασημαντικής.
Θέλω να δείτε στην εικόνα τον πρώτο χαρακτήρα,
ο οποίος είναι χαρακτήρας ποσότητας.
Ονομάζεται ίσο ή αλλιώς χαρακτήρας ισότητας. Τι σημαίνει αυτό;
Ότι όταν ο ψάλτης τον βλέπει στο κείμενό του, κρατάει την φωνή του σε ευθεία γραμμή.
Ο από κάτω χαρακτήρας ονομάζεται ολίγο και είναι χαρακτήρας ανάβασης.
Όταν τον βλέπει ο ψάλτης ξέρει ότι πρέπει να ανεβάσει την φωνή του κατά έναν φθόγγο.
Από κάτω έχουμε τα κεντήματα.
Είναι χαρακτήρας ανάβασης.
Η πεταστή είναι χαρακτήρας ανάβασης κι αυτός.
Ενώ η απόστροφος είναι χαρακτήρας κατάβασης.
Υπάρχουν και κάποιοι ειδικοί χαρακτήρες οι οποίοι αυξάνουν ή διαιρούν
τη χρονική διάρκεια και βρίσκονται δίπλα στους χαρακτήρες ποσότητας.
Όλα αυτά σας τα είπα για να γνωρίζετε
τι είναι αυτό που βλέπουν κατά τη διάρκεια της ψαλμωδίας, οι ψάλτες στην Εκκλησία.
Θα ήθελα τώρα να ακούσουμε το Απολυτίκιο του Ακάθιστου Ύμνου.
(Ακούγεται ο Ακάθιστος Ύμνος)
Αφήνοντας τώρα το είδος των Ύμνων που ονομάζονται Κοντάκια, περνάμε στα Εγκώμια.
Μέσα από τον λόγο των Ευαγγελίων που διαβάζονται την Μεγάλη Εβδομάδα,
οι πιστοί ξαναζούν τα Πάθη.
Κατά την περιφορά του Επιταφίου την Μεγάλη Παρασκευή ψάλλονται τα Εγκώμια.
Δύο πολύ πολύ γνωστά αποσπάσματα θα σας βάλω να ακούσουμε, αγαπημένα μου παιδιά.
"Αι γενεαί πάσαι, ύμνον τη ταφή σου, προσφέρουσι, Χριστέ μου" και
"Ω γλυκύ μου έαρ, γλυκύτατόν μου τέκνον, που έδυ σου το κάλλος".
(Ακούγεται το Εγκώμιο "Αι γενεαί πάσαι")
(Ακούγεται το Εγκώμιο "Ω γλυκύ μου έαρ")
Το βράδυ του Μεγάλου Σαββάτου αναγγέλλεται θριαμβευτικά η Ανάσταση του Χριστού.
Εκεί πάμε όλοι στην Εκκλησία για να ακούσουμε ένα πολύ γνωστό Απολυτίκιο.
Το "Χριστός Ανέστη".
Ο Χριστός αναστήθηκε από τους νεκρούς και με τον θάνατό του "πάτησε",
κατάργησε τον θάνατο και έδωσε ζωή σε αυτούς που βρίσκονται στα μνήματα.
Απολυτίκιο είναι ένα τροπάριο που ψάλλεται στη μνήμη κάποιου Αγίου ή στην εορτή του.
Το συγκεκριμένο αναφέρεται στον θρίαμβο της ζωής κατά του θανάτου.
Ας το ακούσουμε.
(Ακούγεται το Απολυτίκιο "Χριστός Ανέστη")
Το Πάσχα συμπίπτει χρονικά με την αναγέννηση της φύσης, τον ερχομό της άνοιξης.
Γι' αυτό την Κυριακή του Πάσχα, μετά τη δεύτερη Ανάσταση,
γιορτάζουμε παραδοσιακά με τραγούδια και χορούς.
Θα ήθελα να σας παραπέμψω σε ένα πολύ πολύ γνωστό δημοτικό τραγούδι,
το οποίο τραγουδιέται σε μερικά μέρη της Ελλάδας εκείνη την ημέρα.
"Σήμερα Χριστός Ανέστη" από τη Δόμνα Σαμίου.
"Σήμερα, μαύρα μου μάτια, σήμερα Χριστός Ανέστη
σήμερα Χριστός Ανέστη και στους ουρανούς ευρέθη".
Επίσης παραδοσιακά τραγούδια από όλες τις περιοχές της Ελλάδας
ακούγονται εκείνη την ημέρα.
Οι άνθρωποι που κατάγονται από νησιωτικές περιοχές
συνοδεύουν συνήθως τα τραγούδια τους με νησιώτικη ζυγιά.
Ενώ αυτοί που κατάγονται από τα Επτάνησα με μαντολινάτες.
Ενώ αυτοί που κατάγονται από την Μακεδονία και την Θράκη
τους αρέσει πάρα πολύ να ακούνε τα χάλκινα πνευστά.
Ας κάνουμε τώρα μία άσκηση.
Θέλω λοιπόν να προσπαθήσετε ακούγοντας το ηχόχρωμα του πνευστού οργάνου,
που βλέπετε στην εικόνα, να προσπαθήσετε να το αντιστοιχίσετε με το όνομά του.
Να βρείτε το όνομά του δηλαδή.
Πάμε να ακούσουμε το πρώτο;
Θα είναι αρκετά διασκεδαστικό.
(Ακούγεται ήχος μουσικού οργάνου)
Ποιο νομίζετε ότι ήταν;
Μα φυσικά η λαλίτσα.
Πάμε να δούμε το δεύτερο;
Ας το ακούσουμε.
(Ακούγεται ήχος μουσικού οργάνου)
Σαν να ακούω κάποιους να λένε ζουρνάς.
Για πάμε και στο τρίτο.
(Ακούγεται ήχος μουσικού οργάνου)
Αυτό είμαι σίγουρη ότι το άκουσα από όλους σας.
Ναι, είναι το κλαρίνο.
Για να πάμε στο επόμενο.
(Ακούγεται ήχος μουσικού οργάνου)
Ναι, πολύ σωστά, είναι η φλογέρα.
Το ξέρετε, παιδιά, ότι η φλογέρα αποτελεί εξέλιξη
ενός αρχαίου μουσικού οργάνου, που ονομάζεται "αυλός του Πάνα";
Πρωτού τελειώσουμε το μάθημά μας θα ήθελα να
αναφερθούμε και σε πασχαλιάτικα έθιμα άλλων λαών.
Στη Φινλανδία καθώς και σε κάποια μέρη της Σουηδίας
τα παιδιά "ζωντανεύουν" την Μάγισσα του Πάσχα.
Ντύνονται με παλιά ρούχα και κουρέλια
και κρατάνε σκουπόξυλα για να την αναπαραστήσουν.
Έτσι πηγαίνουν από πόρτα σε πόρτα και ζητούν από τους γείτονές τους κέρασμα,
δίνοντας ως αντάλλαγμα λουλούδια.
Οι χαρούμενοι μάγοι παίρνουν τους δρόμους την Πέμπτη ή το Σάββατο πριν το Πάσχα.
Στην Φλωρεντία της Ιταλίας συνηθίζεται το μοναδικό έθιμο του Sccoppio del Carro,
κατά το οποίο ανατινάσσεται μία άμαξα,
κατά τη διάρκεια του ακούσματος του ύμνου Gloria,
που στα λατινικά σημαίνει "δόξα εν υψίστοις θεώ", την Κυριακή του Πάσχα.
Όταν η άμαξα φτάνει μπροστά στο Duomo της Φλωρεντίας,
ο επίσκοπος ανάβει με το Άγιο φως μία ρουκέτα σε σχήμα περιστεριού,
η οποία ξεκινάει από την Αγία Τράπεζα και φτάνει στην άμαξα,
η οποία είναι γεμάτη πυροτεχνήματα.
Μόλις η ρουκέτα αγγίξει το αμάξι,
τα πυροτεχνήματα ανάβουν και η πλατεία πλημμυρίζει με φως σε ένα εντυπωσιακό θέαμα.
Σύμφωνα με μία παλιά παράδοση σε ορισμένες περιοχές του Ηνωμένου Βασιλείου,
όπως π.χ. στη Σκωτία και τη Βόρεια Αγγλία,
οι άνθρωποι ρίχνουν βαμμένα αβγά στους απότομους λόφους την Κυριακή του Πάσχα.
Στις Ηνωμένες Πολιτείες αυτό πραγματοποιείται συχνά σε επίπεδο έδαφος,
με το σπρώξιμο των αβγών με το κουτάλι, σαν παιχνίδι.
Στη Γερμανία όλα περιστρέφονται γύρω από τα όμορφα χρωματιστά αβγά,
τα οποία ο πασχαλινός λαγός κρύβει και αυτά πρέπει να βρουν.
Στη Γαλλία επίσης υπάρχει το έθιμο της γιγαντιαίας ομελέτας,
στην πόλη Haux της νοτιοδυτικής Γαλλίας.
Τέλος στην Ελλάδα και σε ορισμένες χώρες της Λατινικής Αμερικής
κατασκευάζεται ένα ομοίωμα του Ιούδα,
το οποίο στη συνέχεια καίγεται με φωτιά ή πυροτεχνήματα.
Αν και δεν αποτελεί επίσημο κομμάτι του πασχαλινού λειτουργικού,
το έθιμο αυτό αποτελεί μέρος της αναπαράστασης της ιστορίας των Παθών.
Το έθιμο ποικίλει ανάλογα με την περιοχή.
Αλλά το ομοίωμα του Ιούδα κρεμιέται συνήθως την Μεγάλη Παρασκευή
και καίγεται το βράδυ της Κυριακής του Πάσχα.
Στην Ελλάδα το έθιμο συνηθίζεται στην Κρήτη, στην Μεσσηνία,
στην Θράκη, στην Κάλυμνο καθώς και σε άλλα μέρη.
Σας ευχαριστούμε πολύ που παρακολουθήσατε το μάθημα.
Καλή συνέχεια.
