Nauðsynlegt að Ísland gerist leiðtogi í loftslagsmálum
Framtíðin í húfi
Það fór líklega framhjá fæstum að hin árlega loftslagsráðstefna Sameinuðu þjóðana, COP27, var nýverið haldin í Egyptalandi. Ráðstefnan var haldin á tímum stríðs í Evrópu, orkukreppu og fæðuóöryggis á heimsvísu og setti það sitt mark á andrúmsloftið.
Ég var staddur á ráðstefnunni sem ungmennafulltrúi Íslands til Sþ. á sviði loftslagsmála og fékk því að upplifa andrúmsloftið og samningaviðræðurnar með eigin augum. Sem ungmennafulltrúi var ég hluti af íslensku sendinefndinni og hafði það hlutverk að koma sjónarmiðum ungs fólks að í þessu mikilvæga ákvarðanatökuferli. Þátttaka ungs fólks á þessum vettvangi skiptir miklu máli því þær ákvarðanir sem eru teknar hafa bein áhrif á framtíð okkar unga fólksins. Lífsgæði okkar og framtíðarkynslóða um ókomna tíð eru beinlínis í húfi.
Ég fylgdist með formlegu samningaviðræðunum, tók þátt í hliðarviðburðum, og hitti annað ungt fólk alls staðar að úr heiminum. Einnig tók ég að mér það hlutverk, ásamt vinum mínum í Ungum umhverfissinnum sem einnig vöru stödd á ráðstefnunni, að miðla gangi mála á ráðstefnunni aftur heim til Íslands, eins og einhver ykkar hafa eflaust heyrt hér í Samfélaginu.
Ráðstefnusvæðið sjálft var mjög stórt og tók nokkra daga að átta sig almennilega á því hvar öll mismunandi fundarherbergin voru. Mikill eyðimerkurhiti, hávært loftkælikerfi inni í fundarherbergjunum, skortur á mat og drykkjum, ásamt öðrum skipulagsgöllum gerði það að verkum að andrúmsloftið meðal samningafólksins og annarra ráðstefnugesta var ögn stífara og órólegra en venjulega, og er ekki útilokað að það hafi haft einhver áhrif á sjálfar samningaviðræðurnar. Einnig var mikill fjöldi fólks sem sótti ráðstefnuna, milli 30 til 40 þúsund manns, og var því ekki alltaf auðvelt að finna hljóðlátan stað með góðu símasambandi til að taka upp stutt útvarpsviðtöl.
1,5 gráðu markmiðið í vanda
Í grunninn eru þessar ráðstefnur aðildarríkjafundir þeirra ríkja sem hafa skrifað undir Rammasamning Sþ. um loftslagsbreytingar og snúast þær fyrst og fremst um samningaviðræður milli þessara ríkja þar sem reynt er að komast að samkomulagi um hvernig eigi að koma í veg fyrir verstu afleiðingar loftslagsbreytinga.
Þessi alþjóðlegi vettvangur er mikilvægur til að samstilla loftslagsaðgerðir á heimsvísu og hefur ýmislegt gott komið til vegna þessara ráðstefna, svo sem Parísarsáttmálinn. Niðurstöður ráðstefnanna eru þó misgóðar og í ár voru þær því miður að miklu leyti vonbrigði.
Þrátt fyrir mikilvæga áfangasigra í ýmsum málum svo sem stofnun loftslagsbótasjóðs til að aðstoða viðkvæmustu ríkin við að takast á við afleiðingar loftslagsbreytinga sem ekki er hægt að aðlagast, þá náðist lítill sem enginn árangur í því að tækla rót vandans sem er losun gróðurhúsalofttegunda út í andrúmsloftið. Metnaðarmeiri lönd þurftu beinlínis að berjast fyrir því að tapa ekki þeim árangri sem náðist með lokasamþykkt COP26 sem var haldin í Glasgow í fyrra.
Ekki var markmiðinu um að takmarka hlýnun Jarðar við 1.5 gráðu gert nógu hátt undir höfði, orðalagið um að fasa út notkun jarðefnaeldsneytis var mjög útvatnað, og óvíst hversu miklum árangri nýr samráðsvettvangur um mótvægisaðgerðir mun raunverulega skila.
Vísindin eru skýr varðandi mikilvægi þess að takmarka hlýnun Jarðar við eina og hálfa gráðu frá iðnbyltingu. Til að það sé mögulegt þarf losun gróðurhúsalofttegunda á heimsvísu að ná hámarki árið 2025, helmingast fyrir árið 2030 miðað við árið 2019 og svo þarf að nást eðlisfræðilegt kolefnishlutleysi árið 2050. En því miður endurspeglaðist skýrleiki vísindana varðandi nauðsyn hertra loftslagsaðgerða ekki í lokaákvörðuninni þetta árið.
Þetta vekur eflaust upp spurninguna: hvers vegna er ekki meiri metnaður í lokasamþykktinni ef vísindin eru svona skýr?
Það er erfitt að segja til um nákvæmlega hvers vegna metnaður niðurstaðnanna er ekki meiri og er mikið til í ýmsum mismunandi sjónarmiðum. Oft er helsta togstreytan milli þróaðra og þróunarríkja þar sem tregða er meðal ríkra landa við að veita meira fjármagni í loftslagsaðgerðir í efnaminni löndum og á móti er tregða meðal fátækari ríkja við að auka metnað mótvægisaðgerða sinna, oft vegna þess að þau skortir einmitt fjármagn til þess. Tveir stórir þættir, mikil misskipting auðs milli heimshluta og mikið ójafnvægi í umfangi sögulegrar losunar, hafa því oft veruleg áhrif á samningaviðræðurnar.
Hins vegar er myndin sjaldan svo einföld og eru ákveðin lönd sem passa hreinlega ekki lengur inn í hefðbundna skilgreiningu þessara tveggja hópa, þróaðra ríkja og þróunarríkja. Þetta eru m.a. Rússland, Sádí Arabía, Kína, og Indland. Fyrir 30 árum, þegar Rammasamningur Sþ. um loftslagsbreytingar var gerður, þá voru þessi lönd mun fátækari en þau eru í dag. Á þeim þrem áratugum sem eru síðan liðnir hafa þessi lönd þróast mikið og hefur losun þeirra sömuleiðis aukist til muna. Þess vegna kemur upp sú spurning hvort þau þurfi að fara að horfast í augu við þá auknu ábyrgð sem fylgir því að vera með stærra hagkerfi sem veldur meiri losun gróðurhúsalofttegunda. Þessi lönd gætu þurft að auka fjárframlög til loftslagsaðgerða sem og setja fram metnaðarfyllri markmið um samdrátt í losun ef við viljum getað náð markmiðinu um að takmarka hlýnun Jarðar við 1.5 gráðu og koma þar með í veg fyrir verstu afleiðingar loftslagsbreytinga.
Uppfærð landsframlög mikilvæg
Það er mikilvægt að skella ekki ábyrgðinni eða skömminni á eitthvað eitt land eða einhvern einn afmarkaðan hóp ríkja því þetta er flókið ferli í eðli sínu og litast mjög af alþjóðapólitík annara málefnasviða í heiminum. Í staðin þurfa allir aðilar að leggja sína sérhagsmuni betur til hliðar og setjast við samningaborðið með lausnamiðaðra og sanngjarnara hugarfar til að hægt sé að ná meiri árangri.
Ef við snúum okkur aðeins aftur að niðurstöðum þessara flóknu samningaferla, þá er ein mikilvæg grein sem rataði inn í lokasamþykkt COP27 sem mig langar að vekja sérstaklega athygli á. Þessi grein er endurtekin frá því í lokasamþykkt COP26 í fyrra og hvetur hún lönd sterklega til að uppfæra markmið sín, eða landsframlög eins og þau eru kölluð í þessu samhengi, fyrir COP28, loftslagsráðstefnu næsta árs. Ástæða þess að greinin er endurtekin nær orðrétt frá því í fyrra er vegna þess að einungis 25 af 195 löndum tóku þessa hvatningu alverlga og sendu inn uppfærð markmið.
Ísland var meðal þeirra ríkja sem sendi ekki inn uppfært landsframlag í aðdraganda COP27 og er því gríðarlega mikilvægt að við gerum það í þetta skiptið. Eðli Parísarsáttmálans er þannig að lönd eru ekki þvinguð til að gera neitt og ekki refsað ef þau standa ekki við loforð sín, en til að varðveita traust heimsins á þennan mikilvæga sáttmála er nauðsynlegt að þau lönd sem ekki sendu inn uppfærð markmið núna í ár geri svo á næsta ári.
Svandís Svavarsdóttir, Matvælaráðherra, minntist einmitt á mikilvægi þessara uppfærðu landsframlaga í ræðu sinni á lokametrum samningaviðræðnanna í Egyptalandi og sagði hún:
„Í textanum þarf að vera sterk vitnun í nýjustu vísindin og skýrslur IPCC. Þessu þarf einnig að fylgja sterkt ákall til þjóða um að þau uppfæri landsframlög sín í samræmi við nýjustu vísindin.“
Ísland á að vera leiðtogi
Þrátt fyrir að lokasamþykkt loftslagsráðstefnu Sþ. í ár hafi ekki verið fullnægjandi er ekkert sem segir að við megum ekki ganga lengra og er í raun nauðsynlegt að við sem ríkt land í forrættindastöðu gerum svo. Til viðbótar við að uppfæra markmið okkar um samdrátt í losun á næstu mánuðum þurfa íslensk stjórnvöld nauðsynlega að klára nýja aðgerðaáætlun í loftslagsmálum fyrir sumarið 2023. Einnig þurfa stjórnvöld að setja markmið um samdrátt í losun sem verður til utan landamæra Íslands vegna framleiðslu á sem Íslendingar kaupa; oft er talað um þetta sem neysludrifina losun og er hún umtalsverð í okkar tilfelli.
Á alþjóðavettvangi þarf Ísland svo, ásamt hinum Norðurlöndunum, að raungera það leiðtogahlutverk sem þau hafa lýst yfir til að hvetja til og þrýsta á róttækari loftslagsaðgerðir meðal annara landa, meðal lykilaðila í atvinnulífinu, og meðal fjölþjóðlegra þróunarbanka. Þetta á einnig við um fjármögnun loftslagsaðgerða í efnaminni löndum. Ísland hefur nýlega aukið slík fjárframlög en við þurfum að gera enn betur til að standa undir skyldum okkar sem rík þjóð í forréttindastöðu og til að sýna gott fordæmi á alþjóðavettvangi.
Þó að ástandið sé brýnt þá er ekki öll von úti. Við þurfum öll, stjórnvöld, sveitarfélög, fyrirtæki, lífeyrissjóðir, fjármagnseigendur, og einstaklingar, að keppast saman við að halda voninni á lofti og ná raunverulegum árangri hraðar með aukinni ábyrgð og samvinnu að róttækari loftslagsaðgerðum. Við sem þjóð höfum rekið lest þeirra landa sem við berum okkur saman við allt of lengi, nú er komið að okkur að taka við keflinu og gerast alvöru leiðtogi í loftslagsmálum.
