Канон хаце

Канон хаце Гарадчук нараджаецца з мараю разбагацець, пабудаваць новую хату, паставіць на ногі – вывучыць дзяцей і дзецям збудаваць новую хату. Гарадчук задаволены, калі работа ладзіцца, калі дзеці не хварэюць і калі грошы «ідуць». О Божа, як гэта нямнога і як цяжка гэта даецца. I каб абавязкова хата была, як у людзей. З вялікімі вокнамі, з ганкам і верандаю, на чатыры-пяць пакояў, каб у адных вокнах сонца ўзыходзіла, а ў другіх – садзілася, «коб» залай на вуліцу і «коб» у хаце былі шафы, дываны, іконы, дарожкі, вазоны, модны імпартны цюль, люстра як мінімум на тры лямпачкі, умывальнік і «коб» падлога не рыпела, бо гэта, кажуць, чэрці па ёй ходзяць так. Калі вы пераступіце парог, вас абавязкова павядуць у залу, пасадзяць у мяккае крэсла альбо на тапчан… знімуць фартух, вытруць рукі і сціпла сядуць побач, каб выслухаць, з чым завітала сваячка ці сусед. Чужых і цыганоў у залу не прыводзяць – сустракаюць на ганку, а калі не паспяваюць, дык на парозе, а лепш каля форткі.

Хата… тут кожная рэч чакае, каб да яе дакрануліся. У ёй жывуць, пакуль не разбураць вятры дах і не прасочыцца святло між бярвенняў. Здараецца, і падлога правалілася, і печ не грэе, і грубка копціць, і цвіль на дзвярах і вокнах, і клямка злізалася, і стаяк не трымае скабу пад зашчапку, згніў увесь, і дах дзіравы, а людзі трываюць, бо будаўніцтва новай хаты ў гародзе ідзе марудна. Моды няма, каб святкаваць улазіны, калі сталярку не паставілі і падлога не панасціланая. Асірацела хата без агню ў печы… вынеслі газавыя пліты напрыканцы дваццатага стагоддзя ў летнія кухні. «Му печ не топім да зімы», – кажа адна суседка другой. Вось з вёсак нанеслі чарніц. Хочаш смачных пірагоў, затапі печ. Хату даглядаюць, як нявесту. Каб з вуліцы была, як лялечка: абмаляваная, пафарбаваная… Хіба п'яны ці зусім нядбайны гаспадар пойдзе ў чобатах у пярэднюю. Барані Божа! Затаўчэ жонка ў плечы, аблае, пакрыўдзіцца на тыдзень. Улетку ўсе сілы і час забірае агарод, а ўзімку затое і рукамі, і спінаю, і пятамі ля грубкі можна адагрэцца на цэлы год і нагаварыцца ўдосталь. Вочы зліпаюцца ад жадання сну, а ўсё слухаў бы і слухаў бы пра тое, «шчо було, шчо будзэ».

Не прамінуць прыгадаць і славутую прыказку:

– Не жыві уныло, не жалей, шчо было, погадав, шчо будзэ, беражы, шчо е.

Печ і грубка не адпускаюць, не хочацца ўзімку ехаць у вялікі свет, ды «нужда» гоніць. Адна за адной жанчыны ходзяць паглядзець, шчо новага купілі ў хату. Усе хваляць. Няма моды ганіць густ гаспадыні. I як высокую ацэнку дадаюць:

– Трэбо і мне таке ўзяць.

На бягу ў хаце не п'юць і не ядуць. Толькі за сталом і толькі, калі ўсе селі. Здаецца, і невялікая хата, а вяселле на сто гасцей памесціцца, праўда, танцаваць выходзяць на вуліцу. Прапіваюць маладую. Няхай ідзе на свой хлеб, а да бацькоў ходзіць на булкі. У хаце свае дзівосы: нават ад гульні ценяў, якія дасылае, дзякуючы ветру, лямпачка пад абажурам на слупе, што ўкапаны перад вокнамі на вуліцы. Час ад часу недзе пад падлогаю ці на вышках шкрабаюць спадарожнікі жыцця – мышы, а на вуліцы мяўкае кошка, просіцца ў хату. Усе пад цёплымі коўдрамі спяць. Ідзе адчыняць дзверы, каб упусціць кошку, хіба бабуля. Госцю ўставаць не прынята. I боязна. Здаецца, што ў вокны глядзяць нябожчыкі, прыглядаюцца, што гэта за чалавек спіць на іх ложку. А ў сонечны дзень – жывая казка. Церам-церамок. У кожнай хаце багата люстэркаў. О, раздолле сонцу! Хочацца танцаваць. I маладыя напрапалую ўключаюць магнітафоны. Хоць і хацела б адпачыць ад бяссоннай ночы бабуля, не даюць, ідзе ў гарод палоць грады. Маладыя, прытанцоўваючы, ідуць ад аднаго люстэрка да другога, з аднаго пакоя ў другі. А раптам з якога-небудзь акна ўгледзіш таго, каго, здаецца, кахаеш. Кажуць:

– Твой хлопец. Твая дзеўка.

Хата і ратуе.

– Люба, а дзе чоловек? Пойдзем з ім па чарцы вып'ем. А яна яго ўвапхнула ў хату і загадала сядзець і не рыпацца, бо трэба яшчэ паехаць на поле, прывезці бацвіння, морквы, буракоў, маладой бульбы. I той ціхенька сядзіць, не падыходзіць да вокнаў.

– Няма яго з работы.

Ліпаю ў печы не паляць. Душа ліпы ў агні плача. У хаду вольха, бярэзіна, сасна, лаза ці брыкет – гэта ў тых, хто першы пабудаваў катэдж з катлом ацяплення.

У жалобныя дні даюць нябожчыку пераначаваць, лежачы ў труне, у зале. Пасля пахавання ў вялікай журбе, няхай часам і сварыліся часта, прыходзяць да жонкі памерлага сваякі, суседзі, збіраюцца ў зале, дзе стаяла труна, і гамоняць, гамоняць… Нехта з самых блізкіх сваякоў застаецца і на ноч, і не на адну. На сцены партрэты памерлых не прынята вешаць. Фатаграфіі нябожчыка ў труне, каля царквы і на могілках хаваюць ад дзяцей у шафах пад бялізнаю. Там, дзе засталася ў хаце ўдава ці ўдавец, розы пад вокнамі, што на вуліцу, не садзяць. Па хаце, якая згарэла (рэдка ад маланкі), плачуць, як па чалавеку. На папялішчы амаль не ставяць новую, бяруць другі пляц, якіх так у мястэчку не хапае. Тады, як закон, будуюць не з сасны, а цагляную. Здаралася, што хаты, зрубленыя старымі майстрамі, паводка зносіла ў Гарынь, дык яны не рассыпаліся, не паддаваліся вадзе і лёду. Кожная хата мае характэрны пах, але ў кожнай пахне хлебам, зёлкамі, сушанымі грыбамі. Ад сушаных на бляхах альбо запечаных у печы антонавак прыемна казыча ў носе.

О хата, любая хата, маленькі ноеў каўчэг, калыска. Кажуць, калі памрэ гаспадар, то комін пакосіцца налева, а калі гаспадыня – на правы бок. Стол стаіць абавязкова пасярэдзіне залы і абавязкова пад ажурнаю цыратаю. На ім люстэрка, крыштальная ваза без кветак і гадзіннік, які моцна пікае. Хата не любіць цішыні. I муха, бывае, б'ецца ў шкло, і матыль, а то і аса заляціць, і малярыйны камар столю таўчэ, і конік, які праз адчыненае акно ўскочыў, заблудзіўся, цвыркоча. Яблыні і вішні пільнуюць вокны. Тады нават і вялікі дождж у хаце не бачны. Яго чуюць па гуках на даху. Усе ўпэўнены, што ў хату, у якой на покуці абразы Хрыста, Божай маці, Міколы-ўгодніка, маланка не ўдарыць. Яно на тое і падобна. Б'е ў стагі, дрэвы і толькі раз на дзесяць – дваццаць гадоў у хату. О, тут, кажуць, «вельмі награшылі». Навальніца разрывае неба, недзе побач бухае, як у пекле, а гаспадары сядзяць ціха-ціха, за кожным разам паўтараючы: «Святы Божа, Святы крэпкі, спасі нас». Не крыўдуюць, калі, седзячы ўвечары на беразе ракі з півам і гарэлкаю, нехта адзін скажа:

– З вамі, хлопцы, добра, але пайду дахаты.

У ёй – карані, пачатак культуры, гаспадарлівасці, густу, чысціні, чалавечага цяпла, якое толькі хата ўмее акумуліраваць і нікому дарэшты не аддаваць, хоць перабывае ў ёй за век яе тысяча людзей. Не, не ў раддоме рэжуць пупавіну, пупавіну рэжуць у Хаце. Нішто так не калечыць хату, як смерць гаспадароў. Радуйся, калі засталася бацькоўская хата і ёсць куды вяртацца. Стакрат радуйся, калі ёсць куды і ёсць да каго.

Радуйся.