Spelling and Pronunciation
Pisownia ukraińska opiera się na czterech zasadach: fonetycznej, morfologicznej, historycznej/tradycyjnej i symbolicznej/ideograficznej.
Zgodnie z zasadą fonetyczną słowa zapisuje się tak, jak wymawia się je w języku literackim: голова [holov`a] (głowa), рука[ruk`a] (ręka).
Zasada morfologiczna zakłada, że ta sama część słowa (rdzeń, przedrostek, przyrostek, końcówka) jest zapisana tak samo we wszystkich słowach, niezależnie od ich wymowy: людство [` liutstvo] (ludzkość), людський [`liuts'ky] (człowiek).
Historyczna lub tradycyjna zasada oznacza, że pisowni słowa nie da się wyjaśnić, należy je po prostu zapamiętać: ясний [`yasny] (czysty), кишеня [kysh` enia] (kieszeń), клас [kl`as] (klasa).
Zgodnie z czwartą zasadą należy poznać znaczenie każdego z dwóch podobnych słów, aby je rozróżnić, chociaż wymawia się je podobnie: компанія [komp`ania] (firma) - кампанія [kamp`ania] (kampania).
Samogłoski
Istnieje sześć dźwięków samogłosek: а, о, у, е, и, і, które oznaczają dziesięć liter samogłosek - а, о, у, е, и, i, ї, є, ю, я. Nie ma długich ani krótkich samogłosek.
W procesie zmiany i tworzenia słów głoski samogłoskowe ulegają wymianie i zjawisko to nazywa się gradacją:
Zasady |
Przykłady |
I.Samogłoski о, е w sylabie otwartej występują naprzemiennie z і w sylabie zamkniętej. 1. Występuje gradacja samogłosek: a. kiedy słowo się zmienia; b. a. kiedy słowo się tworzy. 2. Gradacja niewystępuje: a) jeśli dźwięk pojawia się w słowach lub jest w nim nieobecny; b) w grupach -ор-, -ер-, -ов- pomiędzy spółgłoskami; c) w grupach -оро-, -оло-, -ере-, -еле-; d) w dopełniaczu liczby mnogiej rzeczowników nijakich kończących się na -ення. |
Київ (Kijów) - Києва (z Kijowa),сім (siedem) -се ми (z siedmiu) будова (budowla) - будівник (budowniczy),село (wieś) - сільський (wiejski) день (dzień) - дня (dnia), кін ець (koniec) - кінця (końca) шовк (jedwab) - шовку (jedwabiu), вовк (wilk) - вовка (wilka) коловорот (whirlpool), шелест (szelest) значень (o znaczeniach) (значення) |
II. Samogłoski е i о poж, ч, ш, щ, дж, й: a. е poprzedza miękką spółgłoskę i sylabę składającą się z е lub и; b. о poprzedza twardą spółgłoskę, a sylaby znakiem а, о, у, и |
пшениця (pszenica), учень (student), черниця (zakonnica) бджола (pszczoła), його (jego) , шостий (szósty) |
III. Gradacja samogłosek w rdzeniach czasowników: a. о występuje na zmianę z а w niektórych czasownikach, zmieniając ich znaczenie; b. e występuje na zmianę z і w rdzeniach czasowników aspektu dokonanego i niedokonanego. |
гонити (gonić) - ганяти (prowadzić), котити (toczyć się) - качати (huśtać się) вигребти (wydrapać coś) - вигрібати (wydrapać), підмести (zamieść) - замітати (zamiatać) |
Spółgłoski
Spółgłoski charakteryzują się i klasyfikują za pomocą następujących cech:
- głos i dźwięk (praca strun głosowych);
- miejsce produkcji (aktywny narząd mowy);
- sposób wytwarzania;
- twardość i miękkość (palatalizacja);
- nasalizacja.
Spółgłoski |
||||
Sonorant |
Dźwięk |
Twardy |
Miękka |
|
Dźwięczna |
Bezdźwięczna |
|||
[в] [м] [н] [н’] [л] [л’] [р] [р’] [j] |
[б] [д] [д’] [ґ] [ж] [з] [з’] [дж] [дз] [дз’] |
[п] [т] [т’] [к] [ш] [с] [с’] [х] [ч] [ц] [ц’] [г] [ф] |
[д] [т] [з] [с] [ц] [дз] [л] [н] [р] - [в] [м] [п] [б] [ф] [г] [ґ] [х] [к] [ж] [ч] [ш] [дж] |
[д’] [т’] [з’] [с’] [ц’] [дз’] [л’] [н’] [р’] [j] |
Najbardziej miękki jest dźwięk [ j ] (litera й), dlatego zawsze nazywany jest miękką spółgłoską. Pozostałe spółgłoski są zmiękczane w mniejszym stopniu, dlatego nazywa się je zmiękczonymi. Należą do nich: [д'], [т'], [з'], [с'], [ц'], [дз'], [н'], [л'], [р']. Ponadto półzmiękczone spółgłoski występują głównie przed [ i ]: [б'], [п'], [в], [м'], [ф], [ж'], [ч'], [ш'], [дж'], [ґ'], [к'], [x'], [г'].
Większość spółgłosek ukraińskich jest zgodna z angielskimi. Dwie spółgłoski - дж (dzh = j jak w jam) i дз (dz jak w dead zone) - nie mają osobnego znaku, dlatego są oznaczone dwiema literami. Spółgłoski щ, ц i ч składają się z dwóch dźwięków:
щ (szcz) = ш + ч | щастя [szcz`astia] (szczęście) |
ц (ts) = т + с | цілувати [tsiluv`aty] (całować) |
ч (ch) = т + ш | чарівний [charivn`y] (cudowny) |
Gradacja
Zasady |
Przykłady |
I. Gradacja spółgłosek następuje podczas zmiany słowa i tworzenia słowa: г - ж; к - ч; х - ш a. w przypadku wołacza; b. w tworzeniu słów; c. w formach werbalnych. г - з; ґ - дз; к - ц; х - с a. w deklinacyjnych formach rzeczownika; b. przy tworzeniu słów. |
(młody człowiek) - юначе
пастух (pasterz) - пастушка (pasterka) колихати (machać) - колишу (macham) книга (książka) - книзі (do książki) грек (Grek) - Греція (Grecja) |
II. Gradacja w tematach czasownika: д - дж; ст - щ; зд - ждж; б - бл; з - ж; т - ч; с - ш; п - пл; м - мл; ф - фл; т - д; в - вл. III. Gradacja w różnych częściach mowy: д - ж; т - ч |
Любити (kochać) - люблю (kocham), висіти (zawiesić) - вишу (zawieszam), їзд ити (prowadzić) - їжджу (prowadzę) Освіта (edukacja) - освічений (wykształcony), правд а (prawda) - справжній (prawdziwy) |
Aby wskazać miękkość poprzedzającej spółgłoski, stosuje się literę ь (znak miękki): лінь [lin'] (lenistwo), кінь [kin'] (koń). Znak ь nie oznacza żadnego dźwięku.
Oznaczenie miękkości w piśmie
Zasady |
Przykłady |
Miękkość dźwięków jest najczęściej oznaczana przez: 1. miękki znak ь;; 2. litery я, ю, є; 3. litera i |
навшпиньках [navshp`yn’kah] (na palcach) земля [zeml`ia] (ziemia) cвіт [sv`it] (świat) |
I. Umieść miękki znak: 1. na końcu słowa i sylaby; [д’], [т’], [з’], [с’], [ц’], [н’], [л’], [дз’] 2. po miękkich spółgłoskach w środku sylaby przed o; 3. w słowach z przyrostkami -еньк-, -оньк-, -есеньк-, -ісіньк-, -юсіньк-; -зьк-, -ськ-, -цьк-; 4. po miękkiej л przed następującą spółgłoską itd. |
мідь [mid’] (miedź), тінь [tin’] (cień) , кінець [kin`ets’] (koniec) сьогодні [s’oh`odni] (dziś), льон [l’on] (len) малесенький [mal`esen’ky] (malutki), тонюсінький [ton`iusin’ky] (bardzo cienki) близький [blyz’k`y] (blisko) пальці [p`al’tsi] (palce), їдальня [jid`al’nia](jadalnia) |
II. Nie umieszczaj miękkiego znaku:
|
вісім [v`isim] (osiem), ніж [nizh] (nóż) , дощ [doshch] (deszcz) гіркий [hirk`yi] (kwaśny), секретар [sekret`ar] (sekretarz) кінчик [k`inchyk] (wskazówka), менший [m`enshy] (mniejszy) |
Użycie apostrofu
Zasady |
Przykłady |
Umieść apostrof przed я, ю, є, ї 1. Słowami ukraińskimi: a. po б, п, в, м, ф jeśli nie są poprzedzone innymi spółgłoskami (z wyjątkiem р), które należą do rdzenia słowa; b. po twardym р; c. po б, п, в, м, ф, к, р w nazwach własnych; d. po przedrostkach i pierwszej części wyrazów złożonych zakończonych twardą spółgłoską. |
кав’ярня [kav`jarnia] (kawiarnia), м’ясо [m`jaso] (mięso) кур’єр [kur`jer] (kurier) В’ячеслав [vjachesl`av] (Vyacheslav (imię)), Прип’ять [Pr`ipyat’] (Pripyat, miasto) [pivjevr`opy] (pół Europy) |
2. W słowach zapożyczonych: a. Po б, п, в, м, ф, г, к, х, ж, ч, ш, р i przedrostkach zakończonych spółgłoską; b. Po skróconej cząstce де i po partykule о w nazwiskach. |
бар’єр [bar`jer] (bariera), інтерв’ю [interv`ju](wywiad) д’Акоста [dak`osta] (d’Acosta), О’Генрі [oh`enri] (O.Henry) |
Nie wstawiaj apostrofu: 1. Przed я, ю, є w języku ukraińskim i zapożyczeniach: a. po б, п, в, м, ф jeśli pozostałe poprzedzające spółgłoski (z wyjątkiem p) należą do rdzenia; b. po б, п, в, м, ф, ж, ч, ш, г, к, х, р które wyznaczają spółgłoski miękkie. c. przed йо. |
духмяний [dukhm`iany] (pachnący), свято [sv`iato] (wakacje), цвях [tsv`iah] (paznokieć) , ale черв'як [tcherv`jak] (robak) Гюго [hiuh`o] (Hugo), пюре [piur`e] (puree), буря [b`uria] (burza) мільйон [mil`jon] (milion), серйозний [ser`jozny] (poważny) |
W języku ukraińskim nie ma pełnej zgodności między dźwiękami i literami: można zobaczyć więcej liter pisanych, ale usłyszeć mniej z nich wymawianych.
Istnieją słowa o różnych znaczeniach, które są pisane podobnie, ale brzmią inaczej, np. зАмок [z`amok] (zamek) i замОк [zam`ok] (zamek). Akcent wyrazowy przenosi się na drugą sylabę w zależności od formy słowa:
стінА [stin`a] (ściana) - на стінІ [na stin`i] (na ścianie)
стІни [st`iny] (ściany) - на стІнах [na st`inah] (na ścianach).
Wymowa
А а |
jar |
Б б |
big |
В в |
very |
Г г |
house |
Ґ ґ |
give |
Д д |
dog |
Е е |
bed |
Є є |
yes |
Ж ж |
measure |
З з |
zoo |
И и |
image |
І і |
sea |
Ї ї |
yield |
Й й |
you |
К к |
cook |
Л л |
like |
М м |
mother |
Н н |
no |
О о |
long |
П п |
lip |
Р р |
rice (rolujące R!) |
С с |
song |
Т т |
tool |
У у |
good |
Ф ф |
face |
Х х |
Richter |
Ц ц |
rats |
Ч ч |
cheese |
Ш ш |
shop |
Щ щ |
rush charge |
Ь ь |
(miękki znak) |
Ю ю |
you |
Я я |
Yahoo |