Η αρχαιολογία σήμερα: Αγγελική Κοτταρίδη at TEDxAcademy - YouTube Archäologie heute: Angeliki Kottaridi bei TEDxAcademy - YouTube Archaeology today: Angeliki Kottaridi at TEDxAcademy - YouTube Archeologia oggi: Angeliki Kottaridi a TEDxAcademy - YouTube Археология сегодня: Ангелики Коттариди на TEDxAcademy - YouTube

Μεταγραφή: Chryssa R. Takahashi Επιμέλεια: Stefanos Reppas

Χωρίς εμβατήρια, No marches,

ο Σταύρος Θεοδωράκης έκανε στην αρχή την προσωπική του αρχαιολογία.

Εγώ κάνω κλασσική αρχαιολογία. I do classical archaeology.

Τι θέλει η αρχαιολογία σήμερα εδώ, θα μας το πει η Κίρκη. What archaeology wants here today, Circe will tell us.

Πάμε λοιπόν με τον Οδυσσέα στο παλάτι της όπου οι σύντροφοι μπαίνουν. So let's go with Odysseus to her palace where the companions enter.

Η μάγισσα θεά τους σερβίρει σε μια κούπα το ποτό. The witch goddess serves them the drink in a cup.

Τους βλέπετε. Το πίνουν. You see them. They drink it.

Το ποτό αυτό τι είναι, λέει ο Όμηρος: Homer tells us what this drink is:

«ἵνα πάγχυ λαθοίατο πατρίδος αἴης» Τι θα πει αυτό; "A lance of the lethargy of the fatherland" What does that mean?

«Όποιος το πιει αυτό το ποτό θα ξεχάσει ολότελα την πατρική του γη». "Whoever drinks this drink will forget his native land altogether."

Μετά από αυτό κάνει η Κίρκη «τακ» με το ραβδάκι After that, Circe goes "tock" with the wand

και οι άνθρωποι γίνονται ζώα, κατά προτίμηση γουρούνια. and people become animals, preferably pigs.

Τι σημαίνει αυτό;

Αυτό σημαίνει ότι η αμνησία, η απώλεια της μνήμης, This means that amnesia, the loss of memory,

όταν αυτός ο ομφάλιος λώρος κόβεται when that umbilical cord is cut

ο άνθρωπος χάνει την επαφή με την ομάδα, the man loses contact with the team,

άρα ουσιαστικά χάνει την ανθρώπινη ιδιότητά του. so he essentially loses his humanity.

Για τους αρχαίους, λήθη είναι η κατάσταση των νεκρών. For the ancients, oblivion is the state of the dead.

Και ο μόνος δρόμος για να νικήσεις το θάνατο είναι η μνήμη. And the only way to defeat death is through memory.

Αυτό συμβουλεύουν όλες οι μυστικές λατρείες. This is what all the secret cults advise.

Αυτό και ο Πλάτωνας, που τον αγαπούμε πολύ This and Plato, whom we love very much

και θα 'ρθούμε ξανά και ξανά σ' αυτόν απόψε. and we'll come back to him again and again tonight.

Για σας που αγαπάτε τους υπολογιστές For you who love computers

όπως ξέρετε πως αν πεθάνει η μνήμη, πάει ο υπολογιστής. as you know that if the memory dies, the computer dies.

Η ατομική μνήμη, η συλλογική μνήμη, η εθνική μνήμη, Individual memory, collective memory, national memory,

η ανθρώπινη μνήμη είναι το απόλυτο, βασικό και απαραίτητο συστατικό human memory is the ultimate, basic and indispensable component

της αυτογνωσίας, άρα της ταυτότητας. of self-awareness, hence of identity.

Χωρίς μνήμη δεν μπορούμε να πάμε πουθενά. Without memory we can't go anywhere.

Είμαστε «ἀμενηνὰ κάρηνα». We are "amenena karena".

Η αρχαιολογία, τι κάνει;

Η δουλειά της είναι η μνήμη.

Ακουμπάμε τη μνήμη, We listen to the memory,

όπως αυτή αποτυπώθηκε στα υλικά κατάλοιπα. as reflected in the material remains.

Για μας είναι όλα σημαντικά. For us, everything is important.

Το τελευταίο κεραμιδάκι το πεταμένο, που θα το βρούμε στο χώμα, The last tile, the discarded one, which we will find in the ground,

μέχρι το πιο σημαντικό παλάτι, τον τάφο με τα χρυσά και όλα αυτά, up to the most important palace, the tomb with the gold and all that,

είναι πηγή μνήμης, άρα εξίσου σημαντικό μνημείο. is a source of memory, so it is an equally important monument.

Γι' αυτό μαλώνουμε συχνά με τον κόσμο. That's why we often argue with people.

Και αφηγούμαστε όσο μπορούμε και όσο καταλαβαίνουμε ο καθένας από εμάς And we tell as much as we can and as much as each of us understands

τους αρχαιολόγους αυτήν την πληροφορία που αυτό μας δίνει.

Βέβαια η άλλη επιστήμη της μνήμης είναι η ιστορία. Of course, the other science of memory is history.

Η ιστορία στηρίζεται σε ανθρώπινες αφηγήσεις,

άρα υποκειμενικές αφηγήσεις. so subjective narratives.

Η αρχαιολογία ακουμπώντας στα κατάλοιπα Archaeology leaning on the remains

έχει έναν μεγαλύτερο βαθμό, ας τον πω, αντικειμενικότητας has a greater degree of, shall we say, objectivity

και επίσης πολύ μεγαλύτερο εύρος. and also a much wider range.

Καταλαβαίνετε ότι αυτά είναι χιλιάδες εκατομμύρια. You understand that this is thousands of millions.

Θα σας δείξω με ένα μικρό παράδειγμα και σύντομο I will show you with a short and brief example

πώς μπορούμε παίρνοντας αρχαία γνώση, αρχαία μνήμη, how we can taking ancient knowledge, ancient memory,

να απαντήσουμε ενδεχομένως possibly answer

ή να σκεφτούμε και να αναλογιστούμε προβλήματα σημερινά. or to think and reflect on problems of today.

Οι Αιγές είναι η παλιά μητρόπολη των Μακεδόνων. Aigai is the old metropolis of the Macedonians.

Αυτή η πόλη καταστράφηκε, χάθηκε, ξεχάστηκε το όνομά της, This city was destroyed, lost, its name forgotten,

καταδικάστηκε στη λήθη των αιώνων condemned to the oblivion of the ages

κι επειδή ένας Ρωμαίος μας έλεγε κάτι λάθη, and because a Roman was telling us something wrong,

την ψάχναμε στην Έδεσσα. we were looking for her in Edessa.

Τα ευρήματα των τελευταίων 30-40 χρόνων The findings of the last 30-40 years

με τον Μανώλη Ανδρόνικο, όλοι τον ξέρετε ελπίζω, with Manolis Andronicus, you all know him I hope,

και αυτά τα περίφημα πράγματα επίσης τα ξέρετε, and these famous things you also know,

μας έδειξαν ότι οι Αιγές είναι δίπλα στο σημερινό χωριό Βεργίνα showed us that Aigai is next to the present village of Vergina

κι έχουμε και μουσείο και λοιπά κι εκεί μπορείτε να τα δείτε όλα. and we have a museum and everything and you can see everything there.

Εκεί διαβάζουμε την ιστορία των Μακεδόνων και τη γράφουμε ξανά. There we read the history of the Macedonians and write it again.

Και όχι μόνο αυτών αλλά την ιστορία, μπορώ να πω, του αρχαίου κόσμου And not only them but the history, I can say, of the ancient world

που δεν είναι καθόλου μακριά από τον δικό μας σημερινό κόσμο. which is not far away from our world today.

Στις Αιγές ακουμπάμε τα κατάλοιπα που μας δείχνουν In Aigai we touch the remains that show us

πώς οι Μακεδόνες που ήταν ένα συντηρητικό αρχαϊκό φύλο how the Macedonians who were a conservative archaic tribe

προσκολλημένο σε παλιές δομές clinging to old structures

ξαφνικά, μέσα σε μια γενιά, suddenly, within a generation,

κάτω από την καθοδήγηση κατ' αρχήν ενός ανθρώπου, under the guidance of one man in principle,

και μετά δυο ανθρώπων, ο πρώτος άνθρωπος είναι ο Φίλιππος, and after two men, the first man is Philip,

ο δεύτερος είναι ο γιος του, ο Μέγας Αλέξανδρος, the second is his son, Alexander the Great,

καταφέρνουν, όχι μόνο να αλλάξουν τη δική τους μοίρα και τη μοίρα της Ελλάδας, manage not only to change their own fate and the fate of Greece,

αλλά να γίνουν ο μοχλός που αλλάζει την ιστορία του συνόλου του κόσμου, but to become the lever that changes the history of the whole world,

του συνόλου της οικουμένης. of the whole world.

Στις Αιγές έχουμε την ευκαιρία να ακουμπάμε στο χώμα, In Aigai we have the opportunity to touch the soil,

τα κατάλοιπα των δομών που καθορίζουν ολόκληρη την ελληνιστική οικουμένη. the remains of the structures that define the entire Hellenistic world.

Σε πολλά επίπεδα. On many levels.

Στην τέχνη, στην αρχιτεκτονική, ακόμη και στην πολιτική, In art, in architecture, even in politics,

διαβάζοντας τα πράγματα σύνθετα. reading things complexly.

Στην τέχνη το πρώτο.

Αυτή είναι η χρυσελεφάντινη κλίνη απ' τον τάφο του Φιλίππου This is the gold and ivory bed from the tomb of Philip

κι εκεί έχουμε την ευκαιρία να ψηλαφούμε and there we have the opportunity to feel

τη στιγμή της γέννησης του συγκεκριμένου ρεαλιστικού πορτραίτου. the moment of the birth of this particular realistic portrait.

Θα μου πείτε, και τι μ' αυτό; You say to me, so what?

Για μας τίποτα. Nothing for us.

Γιατί είμαστε πολύ συνηθισμένοι να βλέπουμε φωτογραφίες. Because we are very used to seeing pictures.

Το ανθρώπινο πορτραίτο είναι κάτι πολύ οικείο για μας. The human portrait is something very familiar to us.

Γι' αυτούς, επαναστατικό διότι, For them, revolutionary because,

-κι εδώ είναι η πολιτική σημασία της τέχνης στην αρχαία Ελλάδα-

η δημοκρατία, η αττική δημοκρατία που τόσο έχουμε υμνήσει,

θέλει τον πολίτη απρόσωπη εναλλάξιμη μονάδα. wants the citizen to be a faceless interchangeable unit.

Είναι ένα νούμερο ο πολίτης, άρα δεν έχει πρόσωπο. The citizen is a number, so he has no face.

Γι' αυτό στα Παναθήναια, στη ζωοφόρο των Παναθηναίων στον Παρθενώνα That's why in the Panathenaea, in the life-bearer of the Panathenaeans on the Parthenon

είναι όλοι όμορφοι τύποι, they're all good-looking guys,

αλλά κανείς δεν είναι συγκεκριμένος άνθρωπος. but no one is a specific person.

Περίπου 100 χρόνια μετά έρχονται

και φτιάχνουν αυτά τα συγκλονιστικά πορτραίτα. and they make these stunning portraits.

Επάνω στο κέντρο είναι ο Αλέξανδρος, Up in the centre is Alexander,

οι άλλοι είναι Μακεδόνες, φίλοι και εταίροι του βασιλιά, The rest are Macedonians, friends and partners of the king,

αυτοί που θα πάνε στην Ασία και θ' αλλάξουν τον κόσμο. the ones who will go to Asia and change the world.

Αυτή βέβαια η ριζοσπαστική τρομακτική αλλαγή This radical, terrifying radical change

συμβαίνει στα χρόνια του Φιλίππου και τι σημαίνει;

Όταν παριστάνω έναν άνθρωπο όπως είναι και όχι έναν ιδανικό τύπο, When I portray a man as he is and not an ideal type,

αυτό σημαίνει ότι το ίδιο το πρόσωπο έχει αξία. it means that the person himself has value.

Και δεν είναι τυχαίο βέβαια ότι αυτό συμβαίνει εκεί. And it's no coincidence of course that this is happening there.

Αυτός είναι ο Φίλιππος, έτσι; Ένα απολύτως ρεαλιστικό πορτραίτο. That's Philip, isn't it? A perfectly realistic portrait.

Γιατί αυτός είναι ο άνθρωπος που πήρε ένα χάος, μια καταστροφή, Because this is the man who got a mess, a disaster,

22 χρονών ήταν, He was 22 years old,

το έκανε κράτος, κατάφερε να κάνει το ως τότε ακατόρθωτο, made it a state, managed to do the previously impossible,

και από κει και μετά επίσης ποτέ επαναλήψιμο, and from then on also never repeatable,

να ενώσει όλους τους Έλληνες

και να δημιουργήσει για μία μόνο φορά στην αρχαία Ελλάδα ένα ενιαίο κράτος

και ετοίμασε τον νέο κόσμο που ήταν να 'ρθει.

Αυτά ως προς την τέχνη. So much for art.

Ως προς την αρχιτεκτονική, θα δούμε το ανάκτορο των Αιγών,

ένα συγκλονιστικό κτήριο που το ξέρουμε από τον 19ο αιώνα.

Σκάφτηκε στο πρώτο μισό του 20ου ως τη δεκαετία του '60, It was dug in the first half of the 20th to the 1960s,

υποτίθεται ότι είχε τελειώσει η ανασκαφή. the excavation was supposed to be over.

Το ξαναπεριλάβαμε το 2007 στο πλαίσιο ενός μεγάλου έργου συντήρησης We included it again in 2007 as part of a major maintenance project

και ω, του θαύματος, μείναμε με το στόμα ανοιχτό and, oh, wonder of wonders, we were left with our mouths hanging open

εμείς οι ίδιοι από αυτά που ανακαλύψαμε. we ourselves from what we discovered.

Κατ' αρχήν το χρονολογήσαμε, είναι κτήριο του Φιλίππου, First of all, we dated it, it is a building of Philip,

δηλαδή 350 π.Χ., αυτό σχεδιάζεται, και τούτο σημαίνει that is, 350 BC, this is planned, and this means

ότι αυτό είναι το πρώτο κανονικό περιστήλιο στην ανθρώπινη ιστορία. that this is the first normal peristyle in human history.

Δεν είναι σπίτι. Είναι κάτι σαν το Μέγαρο Μαξίμου.

Περιλαμβάνει δηλαδή τον χώρο, είναι η έδρα της διοίκησης.

Στην πρόσοψή του, στις δυο στοές που βλέπετε,

έχει δικαστήριο και στοά φιλοσοφικών συζητήσεων. has a court and a gallery for philosophical discussions.

Η μεγάλη τετράγωνη αυλή, το ορθολογισμένο περιστήλιο The large square courtyard, the rational peristyle

είναι ο χώρος της συνάθροισης, is the place of assembly,

ό,τι η αγορά στη δημοκρατική πολιτεία.

Γύρω γύρω είναι δωμάτια για συμπόσια του βασιλιά Around are rooms for the king's banquets

με τους εταίρους, με τους Μακεδόνες. with the partners, with the Macedonians.

Χωράνε εκεί 600 άτομα ξαπλωτά στα συμπόσια. There's room for 600 people lying there at the banquets.

Όλοι στο ίδιο επίπεδο. All on the same level.

Υπάρχει το Πρυτανείο -το ξέρετε ίσως από την Αθήνα- και το ιερό, There is the Prytaneion - you probably know it from Athens - and the sanctuary,

δηλαδή όλα τα συστατικά που συγκροτούν μια δημοκρατική πόλη, that is, all the ingredients that make up a democratic city,

με την έννοια της αρχαίας Ελλάδας, in the sense of ancient Greece,

μέσα σε ένα κτίριο, και όχι μόνο. inside a building, and not only.

Τώρα επάνω βλέπετε κάτι μικρά κομματάκια. Now upstairs you see some little bits and pieces.

Είναι το τεράστιο παζλ που στήνουμε, ξαναφτιάχνουμε αυτό το κτήριο.

Ένα μέρος του κατά χώρον είναι στο καινούργιο μουσείο.

Θα μπορείτε να το δείτε σε δυόμισι-τρία χρόνια.

Είμαστε μια μεγάλη ομάδα 70 ανθρώπων που δουλεύει εκεί.

Λοιπόν, αυτό το κτήριο, πέρα από τις λειτουργίες του

και τα καλλιτεχνικά του χαρακτηριστικά όπως τα ψηφιδωτά,

έχει και μερικά άλλα καταπληκτικά μυστικά.

Ό,τι βλέπετε που σας αρέσει ίσως, έτσι που το κοιτάτε,

μας αρέσει γιατί όλες οι αναλογίες στηρίζονται στο λόγο της χρυσής τομής.

Τον περίφημο αριθμό φ του Πυθαγόρα.

Είναι η αναλογία του Θεού, κατά Πλάτωνα,

και να σας θυμίσω το «Εν αρχή είναι ο λόγος

και ο λόγος είναι προς τον Θεόν, και Θεός είναι ο λόγος»

του κατά Ιωάννην.

Και όχι μόνο παντού χρυσή τομή, αλλά κοιτάξτε την κάτοψη,

θα βάλω μερικά σχήματα εκεί μέσα που είναι κανονικά,

που τα εμβαδά του δίνουν μια ακολουθία αριθμών.

Παρακολουθήστε το.

Εφαρμόζουν ακριβώς στις χαράξεις, αυτού του καταπληκτικού αρχιτέκτονα.

Και τι μας δίνουν, μας δίνουν την ακολουθία του δύο,

2, 4, 8 τα τετράγωνα με ένα το κεντρικό της αυλής.

Και μετά μας δίνουν την αναλογία του τρία με τη βοήθεια των τριγώνων,

που είναι το 3, 9, 27, και όλο μαζί είναι ο συνδυασμός αυτός

που στο Τίμαιο του Πλάτωνα,

ο Πλάτωνας λέει ότι ο Θεός είναι ο κοινός μέσος,

δηλαδή η χρυσή τομή,

και ο Θεός όταν φτιάχνει τον κόσμο δημιουργεί ένα γεωμετρικό κλάσμα

το οποίο αποτελείται από αυτούς τους αριθμούς.

Ιδού λοιπόν το γεωμετρικό κλάσμα που κατά Πλάτωνα είναι η ψυχή του κόσμου,

ενσωματωμένο σε αυτό το καταπληκτικό κτήριο

που θέλει να είναι το μανιφέστο, το χειροπιαστό στο χώρο της νέας εποχής.

Αυτό το κτήριο, είναι μια πρώτη προσπάθεια συνολικής ανάπλασης,

μας φαίνεται πολύ οικείο.

Και μας φαίνεται πολύ οικείο γιατί ξεκίνησε από εκεί, έφυγε από τις Αιγές,

πήγε στην οικουμένη, στην Αλεξάνδρεια, στη Σελεύκεια, στη Βαβυλώνα, παντού,

γύρισε στη Ρώμη, πήγε στους Άραβες, πήγε στους Βυζαντινούς,

έφτασε στο Τοπ Καπί στον Σουλεϊμάν τον Μεγαλοπρεπή,

έφτασε στη Δυτική Ευρώπη

ως ένα σύμβολο θρησκευτικής, πολιτικής και κάθε είδους γενικώς εξουσίας

και συγχρόνως απόλυτη έκφραση αρχιτεκτονικής τέχνης.

Πέρα από αυτά, το πιο ενδιαφέρον, πολύ γρήγορα να σας πω,

αυτό που λέει ο Αλέξανδρος στην Ώπη.

Τι λέει στους Μακεδόνες;

«Ο πατέρας μου σας κατέβασε από τα βουνά και σας έκανε πολίτες πόλεων».

Πόλη θα πει πολιτισμός.

Ο Φίλιππος είχε την εκπληκτική ιδέα να συνδυάσει

με την πατροπαράδοτη ιερή θεϊκή βασιλεία, που ποτέ δεν ήταν τυραννία,

που ποτέ δεν ήταν απολυταρχία με την έννοια της δυτικής Ευρώπης,

να συνδυάσει την έννοια της δημοκρατικής αυτοδιοικούμενης πόλης

με σώμα εκλεγόμενων πολιτών, που κόβει νόμισμα,

όπου οι πολίτες έχουν ταυτότητα από την πόλη,

αυτή την ιδέα, η Πέλλα είναι ίδρυμα του Φιλίππου.

Επάνω είναι η Αλεξάνδρεια και η Μίλητος.

Την παίρνει ο Αλέξανδρος, γεμίζει τον κόσμο 49 Αλεξάνδρειες,

20 από αυτές ζουν ακόμα.

Την Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου την ξέρουμε αλλά το Χεράτ και τα άλλα

είναι οι πόλεις του Αλεξάνδρου.

Πόλεις που γίνονται κόμβοι σε ένα δίχτυ πολιτισμού,

που πιάνει τους ανθρώπους και συνθέτουν μια εκπληκτική οικουμένη,

την ελληνιστική οικουμένη,

μια κοινωνία που μοιάζει πολύ με τη δική μας,

αλλά ίσως ήταν καλύτερη σε πολλά,

οπωσδήποτε ως προς την ελευθερία κίνησης ανθρώπων και ιδεών.

Ο Σέλευκος Α' Νικάτωρ είναι ο κύριος διάδοχος του Αλέξανδρου.

Εκατό πόλεις στη Συρία και την κεντρική Ασία.

Η Αντιόχεια, άλλες πόλεις, ζουν πέρα από τους βασιλιάδες τους,

ζουν πέρα από τις αυτοκρατορίες,

επιβιώνουν στο χρόνο, δίνουν ταυτότητα στους πολίτες,

μας κάνουν να μάθουμε να συνδιαλεγόμαστε

με έναν τρόπο συμβίωσης και συνύπαρξης οικουμενικό.

Βλέπετε τι διαφορετικοί τύποι συμβιώνουν σε αυτές τις πόλεις,

εκείνα τα χρόνια, και αφήνουν τα κατάλοιπά τους σε μια εκπληκτική τέχνη.

Και τώρα εμείς αποφασίσαμε εκεί στις Αιγές

να φτιάξουμε το εικονικό μουσείο Μέγας Αλέξανδρος,

που θα κατοικεί στην ουτοπία του Διαδικτύου,

θα απευθύνεται σε όλον τον κόσμο,

και θα φέρνει όλη αυτή τη θαυμαστή ελληνιστική οικουμένη,

όπου Έλληνες της ελληνικής παιδείας μετέχοντες εν τη διανοία.

Και για να θυμηθούμε τον Καβάφη,

ότι «ανελλήνιστοι δεν είμεθα, θαρρώ».

Όλοι αυτοί λοιπόν οι ωραίοι αρχαίοι Έλληνες από την Αίγυπτο

θα μπορούν να μιλούν και να συνομιλούν

για τέχνη, πολιτισμό, πολιτική, ευτυχία και δυστυχία,

με τους σημερινούς ανθρώπους μέσα από το διαδίκτυό τους

και μέσα από το μουσείο μας που φτιάχνουμε στις Αιγές.

Να διαφημίσω λίγο τα γένια μας.

Εμείς, η αρχαιολογική υπηρεσία,

ένα δείγμα του καλού ή κακού, όπως θέλετε, ελληνικού δημοσίου.

Ευχαριστώ.

(Χειροκρότημα)