Тарасова доля
Паэма
Памяці Тараса Шаўчэнкі
I Ходзіць гоман па Ўкраіне У святочных шатах...
Гаманіць Дняпро са стэпам
Аб вялікім святу.
Тую долю, што калісьці
Тарас напрарочыў, -
Тую долю чуюць вушы,
Бачаць ясны вочы.
Тая воля, на якую
Тарас спадзяваўся,
Загуляла ў буйным стэпе,
Сонцам абвілася.
Тое шчасце, аб якім так
Тарас вечна марыў,
У народзе на свабодзе
З Крамля гаспадарыць.
Добрым словам памінае
Вялікага сына
Украіна маладая,
Вольная Ўкраіна.
II Як раджала яго маці, - Не свяцілі зоры,
Зубы скаліла няволя,
Хахатала гора.
Песень радасных, вясёлых
Над яго калыскай
Не спявалі маладухі
Ні здалёк, ні зблізку,
А як вырас, як падняўся,
На свае стаў ногі,
Следам - паншчына, батрацтва,
Панскія парогі.
Крукам гнуўся перад панам,
Уздыхаў нясмела,
Катавалі батагамі
Юнацкае цела.
Энгельгарты, Энгельгарты!
Ўжо вам не паўстаці, -
Адамсціла Украіна
За дзяцей і маці.
III
А было ў тыя часіны
Цёмна, бы ў магіле,
Людзі гінулі, як мухі,
Ці, як здань, блудзілі.
Ні святла таго, ні ўсмешкі
Хоць бы на хвіліну, -
Ночка хутала Ўкраіну,
Ці ж толькі Ўкраіну? ! І скрыпелі, і бразджэлі Ланцугі наўкола,
Панства людам гандлявала,
Як нямой жывёлай.
Прадавала і мяняла,
Ў карты прайгравала,
Крыві, слёзам канца-меры
Бядняцтва не знала.
Гэткай катаргі і мукі
Пяром не апішаш.
Прамінула. Толькі думку
Успамін калыша.
IV Нарадзіўся на свет белы І Тарас у путах,
А нялёгка, ой, браточкі,
Змалку быць закутым!
Я таксама нарадзіўся
Ў ланцугах пад царам.
Спапяліў бы ту часіну,
Каб я мог, пажарам!
Прайшлі годы. Тарас вырас,
Як таполя ў полі.
Выкуплялі добры людзі
Тараса з няволі.
Як браў грошы пан вяльможны
Рукою паганай,
Кроў блішчэла на дукатах,
Кроў людзей скаваных.
Кроў скаваных бацькі, маці,
Скованага сына,
Кроў блішчэла на дукатах
Скутае Ўкраіны.
V Па гасцінцы беларускім, Ў Пецярбург з Варшавы,
За карэтаю за панскай
Пхнецца хлопец жвавы.
Гэта йдзе Тарас-нявольнік,
Служка ясне-пана,
Пан у золаце. Ён бедны,
Босы, абарваны.
Беларускія бярозы
Абапал гасцінца
Калыхалі думкі шумам
Хлапчуку-ўкраінцу.
Бор шумеў яму над вухам,
Булькалі крыніцы, -
Маладому, дасціпному
Было чым дзівіцца.
Бачыў ўбогія хаціны,
Крытыя саломай,
Людзей бачыў паднявольных,
Што і ў сябе дома.
VI Чаму ў сэрцы беларускім Песня Тарасова
Адгукнулася, запела
Зразумелым словам?
Чаму вецер з Украіны
З думкаю крылатай
Далятаў да Беларусі
І шумеў над хатай?
Бо йшла доля беларуса
З доляй украінца
Адналькова - ў поце, ў слёзах,
Церневым гасцінцам.
Бо згіналі адналькова,
Змалку да сканання,
Шыі ў ёрмах і чакалі
Яснага світання.
Як жылося, як вялося,
Як марнелі сілы,
Таму сведкай там і тутка
Курганы, магілы.
VII
Пакахаў Тарас дзяўчынку
У дзяцінстве, рана,
І да самае да смерці
Не забыў Аксаны.
Разам пасвілі чужыя
Свінні ды авечкі,
Разам бегалі ўдагонку
Босыя да рэчкі.
Колькі выснілі абое,
Думак нагадалі, -
Гэта знае стэп шырокі
Ды Дняпровы хвалі.
Сэрца меў Тарас такое,
Што любіць умела,
Вочы меў, што ўмелі плакаць
Па мілай век цэлы.
Тараса пагнаў з сабой пан
З роднае краіны,
А Аксана шукаць хлеба
Пабрыла ў чужыну.
VIII
Хто б падумаў, здагадаўся,
Што ў такіх аковах
Быў Тарас багаты скарбам,
Скарбам адмысловым.
Ні цары, ні іхні слугі,
Ні паны, ні каты
Не маглі забраць, украсці
Гэты скарб багаты.
А была яго багаццем,
Скарбам небывалым,
Была песня, што з-пад сэрца
На свет вылятала.
Не танула песня ў моры,
Ў агні не гарэла,
Закаваць не мог у путы
Сатрап азвярэлы.
Маляваў ён і малюнкі,
Ды, як сіл ні траціў,
Не ўдалося у няволі
Шчасце змаляваці.
IX І не спіцца, і не сніцца Тарасу на свеце,
Дзе ні гляне, - скрозь няволя,
Плача маці, дзеці.
Украіна пад панамі,
Пад жандарам-царам
Сіратою стогне, гіне
Ў жудкіх думах, марах.
Вешаць ляхаў, з плеч скідаці
Царскія галовы! - Зашумела па Ўкраіне Песня Тарасова.
Усю крыўду, катаванне,
Што душыла грудзі,
Выліваў ён на паперы,
Каб ведалі людзі.
Заклікаў да лепшай долі,
Долі і свабоды,
Клікаў шчасце, клікаў сонца
Для свайго народа.
X Пайшло слова Тарасова Горда, непакорна, -
Знайшла водклік яго песня
У людзей прыгонных.
Людзі вочы праціралі,
Выглядалі волі.
- Тарас праўду нам спявае, -
Спявай жа, брат, болей!
А цара, яго прыдворню,
А паноў крывавых
Агарнуў страх ад такое
Бунтарскае з'явы.
Думу думалі, як лепей
Тараса караці,
Ці на полі, на кургане,
Ці ў бацькавай хаце.
І каралі яго карай,
Каб нямым зрабіўся,
Каб складаці свае песні
Навек адвучыўся.
XI Ой, шлях катаржны, нялёгкі, Вытаптаны горам,
Косцьмі людскімі усланы,
Вымыты слёз морам!
Павяла па ім, халодным,
Тарасова доля
Цераз пушчы, цераз нетры,
Праз пустое поле.
Адзінока. Гукнуць спробуй -
Не пачуеш рэха,
Толькі звер падчас завые
Ашалелым смехам.
Ой, загнаў цябе, Тарасе,
Подлы цар-душыцель!
У труну злажыў жывога,
Каб не думаў жыці.
Тарасовы гора, мукі
Камень толькі бача,
Ды шумлівы вецер чуе,
Як гаротны плача.
XII
Крэпасць Орская - астрогам
Ды з царскім указам,
За пяро каб і за пэндзаль
Не браўся ні разу.
Каб не браўся і не думаў
Дум сваіх крамольных.
Во якую панёс кару
Пясняр паднявольны!
А сны сняцца аб радзіме,
Аб стэпе мурожным, -
Маляваў бы хоць крывёю, -
І крывёй не можна.
Думкі лезуць, выліваў бы
Думкі на паперы,
І нявінную паперу
Адабралі зверы.
Чахне, сохне, адарваны
Ад роднае нівы,
Пад салдацкай царскай палкай,
Тарас нешчаслівы.
XIII
Такой кары акаяннай
Не жадай нікому!
Павяртаў Тарас з няволі
Ў няволю дадому.
З'ела царскае каранне
Тарасову сілу, -
Менш глядзеў ужо на неба,
Болей на магілу.
Адно песень, песень гулкіх
Не забыў складаці,
Не забыў у песнях-думках
Украіну-маці.
Мо пісаў бы свае думы
Ён крывёй і далей,
Але з жылаў яго каты
Кроў павыпівалі.
Ласа высмакталі гады
Яго кроў з-пад сэрца.
Хай жа памяць гэтай крыўды
Навек застанецца!
XIV
І памёр Тарас. Няволя
З горам даканалі.
Зашумелі сумна-сумна
Дняпровыя хвалі.
Паплылі Дняпровы хвалі
Ажно ў сіне мора.
Хай гавораць хвалі свету
Аб вялікім горы.
І заплакала Ўкраіна, -
Плакала нямала, -
Як хавала свайго сына,
Песняра хавала.
Насып сыпалі высокі
Па-над Днепрам сінім,
Каб відаць было далёка
Па ўсёй Украіне.
Спіць Тарас, адпачывае
Ў вёсны і прадвесні,
Не спіць толькі між людзямі,
Не спіць яго песня.
XV Гэй, Тарас, каб ты збудзіўся, Каб устаў з магілы,
Ды зірнуў ты на Ўкраіну,
Песняру наш мілы!
Ой, пабачыў бы ты дзівы
На стэпу шырокім!
Новай песняй прывітаў бы
Дняпро сінявокі.
На тваёй зямлі квяцістай
Сонца ясна свеціць,
Не згібаюць плеч у ёрмах
Бацька, маці, дзеці.
Ройным роем гаспадараць
Сабе самі людзі.
Будаўніцтва йдзе такое, -
Нібы цуд па цудзе!
Ані слёз тых, ані гора,
Ні цара, ні пана!
Эх, Кабзар, каб ты збудзіўся,
На Ўкраіну глянуў!..
1939
