Visible and invisible points of media | Panagiotis Matzoufas | TEDxUniversityofMacedonia
Μετάφραση: Maria Boura Επιμέλεια: Chryssa Takahashi
Καλησπέρα. Το θέμα μου μοιάζει κοινό. Είναι η δημοκρατία με τα μέσα μαζικής ενημέρωσης.
Θα αρχίσω λίγο από την ιστορία του θέματος.
Τον 19ο αιώνα ο τύπος,
σύμφωνα με την κλασική δημοκρατική θεωρία,
επιτελούσε μια πολύ σημαντική λειτουργία.
Αποτελούσε το θεμέλιο της δημοκρατίας.
Οι βασικές λειτουργίες του τύπου τον 19ο αιώνα ήταν να ασκεί έλεγχο στην εξουσία,
να κινητοποιεί την κοινή γνώμη,
να προσπαθεί να βοηθάει τον πολίτη με πληροφορίες και γνώσεις, προκειμένου ο ίδιος να διατυπώνει μία άποψη συμμετέχοντας στην πολιτική διαδικασία,
τουλάχιστον από τότε που καθιερώθηκε το καθολικό δικαίωμα της ψήφου. Αυτή λοιπόν η κλασική λειτουργία του τύπου
ήταν μια έκφραση των κοινωνικών συμφερόντων απέναντι στην εξουσία.
Γι' αυτό και ο τύπος θεωρήθηκε τέταρτη εξουσία, γιατί μπορούσε να ελέγχει τις κρατικές λειτουργίες και με τον έλεγχο αυτό να δίνει δύναμη στην κοινωνία. Αυτή η λειτουργία του τύπου συνεχίστηκε μέχρι περίπου τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο. Μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο σταδιακά
και με τις αλλαγές στη λειτουργία της οικονομίας, ο τύπος άρχισε να αποκτά άλλα χαρακτηριστικά, διότι η ανταλλαγή των πληροφοριών θεωρήθηκε ότι αποτελεί σημαντικό παράγοντα στην οικονομική λειτουργία. Περάσαμε στις κοινωνίες και στις οικονομίες της γνώσης. Ήταν πολύ σημαντική η ανταλλαγή πληροφοριών για την ανάπτυξη μιας οικονομίας των υπηρεσιών. Και αυτό συνέβαλε σημαντικά στη μεταβολή της λειτουργίας του τύπου. Ο τύπος-έκφραση πολιτικών ιδεολογιών, έκφραση πολιτικών απόψεων, εκπροσώπηση κοινωνικών συμφερόντων, μετατράπηκε σε έναν τύπο-επιχείρηση.
Και παράλληλα οι πληροφορίες που κάποτε ήταν πολύ ακριβές και σπάνιες, τώρα κυκλοφορούν σαν τον αέρα γύρω μας.
Είναι φτηνές, είναι εύκολα προσβάσιμες, βρίσκονται παντού. Τι άλλο, λοιπόν, θα περίμενε κανείς, μιλώντας για δημοκρατία; Υλοποιήθηκε αυτό το δημοκρατικό ιδεώδες που περιμέναμε απ' τον 19ο αιώνα. Δηλαδή τι;
Ότι αυτές οι πολλές πληροφορίες που κυκλοφορούν γύρω μας, αυτές οι πληροφορίες που μας εξοπλίζουν με τόσες γνώσεις, υλοποιούν το δημοκρατικό ιδεώδες,
δηλαδή πλήρη διαφάνεια στη λειτουργία της δημοκρατίας. Είναι όμως έτσι;
Μάλλον δεν είναι έτσι.
‘Η δεν είναι ακριβώς έτσι.
Γιατί;
Γιατί η επικοινωνία πλέον αντικατέστησε την πρόοδο. Θεωρούμε πλέον ότι είμαστε υποχρεωμένοι να επικοινωνούμε συνεχώς, να επικοινωνούμε ακόμα και εάν δε θέλουμε να ανταλλάξουμε μηνύματα. Θεωρούμε ότι εάν δεν επικοινωνούμε, δεν υπάρχουμε. Αυτό ευνοήθηκε απ' τις μεγάλες τεχνολογικές αλλαγές.
Τα κινητά τηλέφωνα, η φορητότητα, η κινητικότητα,
υλοποιούνται μέσα από λειτουργίες
που γίνονται όλες μέσα από ένα κινητό τηλέφωνο.
Αυτή η πολύ σημαντική μεταβολή μετέτρεψε την επικοινωνία σε μια νέα ιδεολογία. Η επικοινωνία αντικατέστησε την πρόοδο ως ένα από τα βασικά ιδεώδη της κοινωνίας, ως έναν κοινωνικό στόχο.
Η επικοινωνία έγινε μια αυταξία,
μέσω της οποίας επιτυγχάνονται πολλές λειτουργίες, κι η πρώτη και η πιο βασική είναι να ενισχύεται η κοινωνική συνοχή, και να επιτυγχάνεται η ειρήνευση μεταξύ των ανθρώπων. Η επικοινωνία με αυτά λοιπόν τα χαρακτηριστικά που αποτελεί το μεγάλο, το κεντρικό σύμβολο των κοινωνιών του 21ου αιώνα
δεν διεξάγεται με τους όρους που διεξαγόταν παλιότερα. Γιατί;
Γιατί έχουν συμβεί πολύ σημαντικές αλλαγές στο πεδίο της οικονομίας.
Και ποιες είναι αυτές;
Εδώ οι τεχνολογικές αλλαγές στο πεδίο των μέσων μαζικής ενημέρωσης είναι πολύ σημαντικές για να καταλάβουμε τις αλλαγές που έχουν συντελεστεί, όχι μόνο στον τρόπο που αντιμετωπίζουμε την επικοινωνία,
αλλά και στις αντιλήψεις μας για ένα σωρό φαινόμενα που συνδέονται με την επικοινωνία.
Παλιότερα, αυτό που λέγαμε πολιτισμός, αυτό που λέγαμε ενημέρωση, αυτό που λέγαμε ψυχαγωγία, ήταν διακεκριμένα πεδία.
Και παρέχονταν από διαφορετικούς φορείς.
Σήμερα, τα τρία αυτά πεδία ενοποιούνται,
απορροφούνται από την επικοινωνία.
Τι σημαίνει αυτό;
Και ποιος συνετέλεσε στο να συμβεί αυτό;
Η μαγική λέξη εδώ είναι η λέξη «ψηφιοποίηση». Η ψηφιοποίηση είναι η μεγάλη τεχνολογική επανάσταση της εποχής.
Γιατί;
Γιατί μπορούν να συμπυκνωθούν δεδομένα που συνδέονται με την εικόνα, με τον ήχο, με τον λόγο, να συμπυκνωθούν σε τέτοιο βαθμό και να μεταφερθούν, χωρίς να υπάρχουν χωρικοί και χρονικοί περιορισμοί, παντού.
Η ψηφιοποίηση λοιπόν,
η οποία ενοποίησε τα τρία αυτά πεδία σε ενιαίες τεχνολογικές πλατφόρμες, κατέστησε δυνατή μια αλλαγή στον τρόπο
με τον οποίο επικοινωνούμε και αντιλαμβανόμαστε την πραγματικότητα.
Αυτό που παλιότερα αποτελούσε τη μαζική κουλτούρα, ταινίες, μουσικές, τηλεοπτικά και ψυχαγωγικά προγράμματα, την επικοινωνία με την έννοια της διαφήμισης προϊόντων και υπηρεσιών,
με την έννοια δηλαδή του μάρκετινγκ, και της ενημέρωσης, ό,τι αποτελεί το δημοσιογραφικό σύμπαν,
τα τρία αυτά πεδία ενοποιούνται σε ενιαίες τεχνολογικές φόρμες. Και συμβαίνει και κάτι άλλο.
Η ενοποίηση αυτή δεν είναι μόνο τεχνολογική,
είναι ενοποίηση εταιρική.
Παρέχονται και από εταιρίες οι οποίες συγκλίνουν, και συγκλίνουν με πολλές μορφές.
Επειδή ακριβώς όλες αυτές οι εφαρμογές εξυπηρετούν κοινούς σκοπούς, οι εταιρίες αυτές, οι πολύ μεγάλες εταιρίες ενοποιούνται καθώς οι μεγάλες εξαγοράζουν τις μικρότερες. Αυτό το βλέπουμε και στο πεδίο του διαδικτύου.
Τόσο η Google όσο και η Facebook, οι δύο κυρίαρχες εταιρίες στο διαδίκτυο, κάθε νέα τεχνολογική εφαρμογή που προκύπτει στην αγορά, την εξαγοράζουν,
και αφομοιώνουν όλες αυτές τις επιμέρους τεχνολογικές εφαρμογές. Με άλλα λόγια, η ψηφιοποίηση χρησιμοποιεί τη δίοδο του διαδικτύου. Κι έτσι έχουμε τεράστιες επιχειρήσεις,
οι οποίες επιτυγχάνουν αποτελέσματα στο πεδίο της επικοινωνίας κυριαρχικά. Τι εννοώ με αυτό;
Εννοώ ότι, ενώ παλιότερα, όπως σας είπα,
ο Τύπος ήταν μια τέταρτη εξουσία,
ήταν μια εξουσία ελέγχου της πραγματικής εξουσίας της πολιτικής, σήμερα οι εταιρίες αυτές έχουν τόσο μεγάλη δύναμη που μπορούν να επιβάλλουν τα συμφέροντά τους
πάνω στα συμφέροντα της πολιτικής,
επικυριαρχούν επί της πολιτικής, κι όχι το αντίστροφο. Και δεν μπορεί η πολιτική να τις χρησιμοποιήσει γιατί οι ίδιες χρησιμοποιούν την πολιτική.
Επομένως, στις παραδοσιακές δημόσιες λειτουργίες,
στα παραδοσιακά δημόσια συμφέροντα,
επικυριαρχούν ιδιωτικά συμφέροντα τεράστιων εταιριών.
Τώρα, αυτές οι πλανητικές επιχειρήσεις με αυτά τα χαρακτηριστικά, που έχουν αυτή τη μεγάλη δυνατότητα,
αντιλαμβάνεστε ότι συγκρούονται με τις εθνικές νομοθεσίες
οι οποίες επιβάλλουν κανόνες στην κατανομή των επιχειρήσεων,
στο ιδιοκτησιακό καθεστώς των μέσων μαζικής ενημέρωσης,
κι επίσης οι επιχειρήσεις αυτές προσπαθούν
να διατηρήσουν τη μονοπωλιακή, τη δεσπόζουσα θέση που έχουν στην αγορά.
Γιατί;
Γιατί δεν είναι δυνατό να τηρηθούν κανόνες ανταγωνισμού όταν οι επιχειρήσεις έχουν πάρει τέτοια τεράστια διάδοση, τέτοια τεράστια έκταση.
Αυτό το βλέπουμε στη σύγκρουση που είχε η Google με την Ευρωπαϊκή Ένωση, και παλιότερα η Microsoft.
Αυτό είναι μία εξέλιξη πάρα πολύ σημαντική, γνωστή, η οποία θέτει από μόνη της ένα ζήτημα δημοκρατίας. Δεν έχουμε το κλασικό σχήμα,
έλεγχος της εξουσίας από μια τέταρτη εξουσία, τον τύπο,
έχουμε έλεγχο αυτών των επιχειρήσεων
πάνω στο πεδίο της πολιτικής.
Αυτή είναι μια σημαντική εξέλιξη στο επιχειρηματικό πεδίο. Υπάρχει όμως και μια βαθύτερη, ανθρωπολογική θα έλεγα, εξέλιξη. Ποια είναι αυτή;
Είναι εκείνη η εξέλιξη που συνδέεται με την κυριαρχία της τηλεόρασης και κυρίως με την κυριαρχία της εικόνας στο πεδίο της τηλεόρασης. Τι εννοώ με αυτό;
Η τηλεόραση ηγεμονεύει και στο τεχνολογικό και στο οικονομικό σύμπαν.
Ακόμα και το διαδίκτυο το χρησιμοποιούμε πολλές φορές
για να δούμε προγράμματα της τηλεόρασης.
Ηγεμονεύει δηλαδή τι;
Η εικόνα.
Όταν λέμε ότι ηγεμονεύει η εικόνα, τι εννοούμε; Εννοούμε μια θεμελιώδη ανθρωπολογική, τολμώ να πω, μεταβολή. Διότι παλιότερα, ο homo sapiens ήταν ένας ανθρωπολογικός τύπος
που συνδεόταν με τον γραπτό λόγο, ήταν προϊόν του γραπτού λόγου. Ο homo videns, ο σημερινός άνθρωπος,
είναι ένας ανθρωπολογικός τύπος
όπου η εικόνα κυριαρχεί πάνω στη λέξη.
Τι συνέπειες έχει αυτό;
Πώς μπορούμε να το αντιληφθούμε;
Πάρτε για παράδειγμα τις βασικές κεντρικές έννοιες των νεωτερικών κοινωνιών, δημοκρατία, κυριαρχία, εξουσία, δίκαιο. Τι ήταν αυτές οι έννοιες;
Ήταν αφηρημένες έννοιες
τις οποίες προσπαθούσαμε να αντιληφθούμε μέσα από εννοιολογήσεις,
μέσα δηλαδή από μια προσπάθεια να συλλάβουμε το αόρατο.
Να κατανοήσουμε κάτι που δεν μπορεί να έχει αντιστοίχιση σε εικόνα.
Δεν έχει δηλαδή ένα οπτικό ισοδύναμο, είναι μια αφηρημένη έννοια. Πώς μπορεί να παρασταθεί η κυριαρχία;
Πώς μπορεί να παρασταθεί με εικόνα η εξουσία, η δημοκρατία; Κι όμως κατανοούσαμε αυτές τις έννοιες μέσω μιας διαδικασίας αφαίρεσης. Συλλέγαμε τις εμπειρίες μας και οδηγούσαμε στη γενική έννοια. Σήμερα συμβαίνει το αντίστροφο.
Ενώ τότε προσπαθούσαμε να κατανοήσουμε κάτι που είναι αόρατο, σήμερα κυριαρχούμαστε τόσο πολύ από εικόνες,
σήμερα οι εικόνες της τηλεόρασης
αποκτούν τέτοια τεράστια δύναμη και τέτοια τεράστια επιρροή,
ώστε έχουμε την ψευδαίσθηση,
μας καλλιεργούν την ψευδαίσθηση ότι αντιλαμβανόμαστε κάτι, μόνο και μόνο επειδή το βλέπουμε.
Και αυτή είναι μια ψευδαίσθηση γιατί;
Γιατί η τεράστια εναλλαγή, η ταχύτατη εναλλαγή των εικόνων, μας δημιουργεί μια αδυναμία, μια σύγχυση να στοχαστούμε πάνω στις εικόνες.
Να κατανοήσουμε δηλαδή ποιο είναι το σημείο της σκηνοθεσίας, ποιο είναι το σημείο του μοντάζ, ποιο είναι το σημείο της επιλογής εκείνου του τμήματος της εικόνας την οποία κάνει ένα συγκεκριμένο πρόσωπο για να μας δημιουργήσει την αντίστοιχη εντύπωση, διότι εδώ αντιλαμβάνεστε ότι χρησιμοποιούνται εκλεπτισμένες τεχνικές του μάρκετινγκ.
Γιατί;
Διότι με τις τεχνικές αυτές επιδιώκεται η πρόκληση συγκινησιακών ερεθισμών, που είτε παρουσιάζεται ένα πολιτικό περιεχόμενο, είτε πουλιέται ένα προιόν, η αντίδραση είναι η ίδια, γιατί οι εικόνες αυτές αφορούν το υποσυνείδητό μας, προσπαθούν να μας προκαλέσουν αντανακλαστικές αντιδράσεις. Παράδειγμα:
πότε αρχίσαν όλα τα μέσα να ασχολούνται με το προσφυγικό; Όταν ο μικρός Αϊλάν,
ο μικρός αυτός νεκρός ήρωας βρέθηκε σε μια ακτή. Τότε όλοι αρχίσαν να συγκινούνται.
Γιατί;
Γιατί χρησιμοποιήθηκε μια εικόνα με έναν συγκεκριμένο τρόπο. Οι χιλιάδες αφανείς που χαθήκαν στις θάλασσες
δε θα προκαλούσαν αυτό το αποτέλεσμα.
Αυτό το βλέπουν και τεκμηριώνεται και με στατιστικά στοιχεία. Ένας νέος 20 χρονών έχει πίσω του,
10.000 ώρες βιντεοπαιχνίδια,
200.000 ηλεκτρονικά μηνύματα,
15.000 ώρες τηλεθέασης,
και μόνο 5.000 διάβασμα.
Δηλαδή έντυπο λόγο.
Άρα η εικόνα κυριαρχεί.
Τώρα, στο πολιτικό πεδίο αυτή η κυριαρχία της εικόνας, τη βλέπουμε στην καθημερινότητά μας και εμφανίζεται με τα εξής χαρακτηριστικά. Πρώτον, κατασκευάζονται πολιτικά γεγονότα,
όταν αυτά παρουσιάζονται με τη μορφή εικόνων. Κυριαρχεί η έννοια της εικόνας-είδηση.
Εάν κάτι δεν μπορεί να παρασταθεί ως εικόνα, δεν υφίσταται.
Κάτι που δεν οπτικοποιείται, δεν υφίσταται ως πολιτική πραγματικότητα, επομένως έχουμε μια οπτικοποίηση της πολιτικής πραγματικότητας. Ένα δεύτερο χαρακτηριστικό, κατασκευάζεται η πραγματικότητα, οπτικοποιείται η πραγματικότητα,
και το τρίτον, προσωποποιείται και η πολιτική διαμάχη.
Αντιλαμβανόμαστε τη σύγκρουση μεταξύ πολιτικών ιδεών ως σύγκρουση προσώπων. Ο Αλέξης, η Φώφη, ο Βαγγέλας, ο Θανάσης. Τι είναι αυτό; Είναι ένας μηχανισμός όπου βλέπουμε τα πρόσωπα και προσπαθούμε να φτάσουμε σε πολιτικές ιδέες. Αυτή λοιπόν η προσωποποίηση της πολιτικής διαδικασίας
οδηγεί στη συνείδησή μας,
με την τεράστια εναλλαγή των εικόνων, την αδυναμία μας να σκεφτούμε τι; Ότι παλιότερα η δημοκρατία ήταν ένα καθεστώς
το οποίο είχε αναπτυχθεί σε ένα πεδίο
όπου ανταλλάσσονταν ιδέες και επιχειρήματα, και όχι εικόνες.
Θα μου πει κανείς οτι είσαι μονομερής.
Δεν μπορούμε να αποφύγουμε τις εικόνες,
γιατί οι εικόνες είναι σαν φυσικό φαινόμενο, είναι σαν τη βροχή.
Μπορείς μόνο να προφυλαχτείς απ' τη βροχή και το κρύο, δεν μπορείς να την αποφύγεις.
Θα μου απαντήσει κανείς ότι ναι, η τηλεόραση είναι ένα φυσικό φαινόμενο, η εικόνα είναι κυρίαρχη.
Ποιο είναι το πρόβλημά μας;
Και σε πολλές περιπτώσεις έχει και μια θετική επιρροή.
Γιατί;
Διότι πολλοί άνθρωποι που είναι αποκλεισμένοι
από άλλα πεδία ενημέρωσης, έχουν μόνο την τηλεόραση,
γιατί αυτοί να αποκλειστούν;
Επίσης, τα σκάνδαλα αναδεικνύονται καλύτερα στην τηλεόραση, και το ξέρουμε.
Κι αυτοί που κάνουν σκάνδαλα το γνωρίζουν αυτό, και οφείλουν να προφυλάσσονται.
Επίσης, παρόλο που κυριαρχεί η εικόνα,
μέσα στο διαδίκτυο έχουμε και εναλλακτικές πηγές.
Εάν κάποιος ψάξει το πράγμα, μπορεί να βρει μια λύση. Όλα αυτά, ναι, υπάρχουν.
Είναι ένας αντίλογος που λέει ότι η τηλεόραση υπό κάποιες συνθήκες, και η εικόνα γενικότερα ευνοεί τη δημοκρατία. Ποιο είναι το πρόβλημά μας;
Το πρόβλημά μας είναι ότι δεν έχουμε μάθει την αλφαβήτα των εικόνων.
Δεν έχουμε καταλάβει ότι εδώ έχουμε να κάνουμε με ένα νέο φαινόμενο, το οποίο δεν μπορούμε να το διαβάσουμε.
Η βασική εκπαίδευσή μας είναι μια εκπαίδευση του γραπτού λόγου. Και η πρόταση που θα μπορούσε να γίνει εδώ είναι η εξής. Στα σχολεία πρέπει να ενισχύεται η διδασκαλία των οπτικών τεχνών. Πρέπει, με άλλα λόγια, τα παιδιά να αντιλαμβάνονται,
να μελετούν, να τους διδάσκουν,
τον τρόπο με τον οποίο μπορεί κανείς να ερμηνεύει μια εικόνα.
Τι είναι το μοντάζ, τι είναι η σκηνοθεσία,
βασικές γνώσεις.
Γιατί στη μάχη των εικόνων
θα πρέπει τα παιδιά να είναι σε θέση να αντιλαμβάνονται τι ακριβώς γίνεται. Και ένα τελευταίο, σαν συμπέρασμα.
Η πραγματική ενημέρωση δεν είναι κάτι που προσφέρεται ως δωρεάν υπηρεσία,
δεν είναι κάτι δωρεάν,
δεν είναι κάτι που θα το βρούμε
μόνο και μόνο επειδή θα μας παρουσιάζεται μπροστά μας ως εικόνα. Είναι μια δημοκρατική αξία και ένα δικαίωμα ακόμα και έναντι εκείνων που έχουν μεγάλο συμφέρον να μας εμποδίσουν να το κατακτήσουμε.
Ευχαριστώ πολύ.
(Χειροκρότημα)
