Μουσική, ασυνείδητο και ψυχαναλυτική θεραπεία | Ksanthoyla Ntakovanou | TEDxChania - YouTube
Μετάφραση: Maria K. Επιμέλεια: Lucas Kaimaras
(Χειροκρότημα)
Καλησπέρα σας.
Χαίρομαι πολύ που είμαι εδώ μαζί σας.
Θα σας μιλήσω -όχι μόνο για τη μουσική- αλλά για τη μουσική και το ασυνείδητο,
αυτόν τον ξένο μέσα μας,
και για το πώς μπορούμε να προσεγγίσουμε το ασυνείδητο,
μέσω αυτής της κοινής γλώσσας, της μουσικής.
Θα ξεκινήσουμε με μία μουσική κατάσταση.
Θα σας δώσω μια μελωδιούλα. Θα τραγουδήσουμε.
Πρώτα τα κορίτσια.
Μια φορά εγώ, μια φορά εσείς.
♫ Μμμμμ, ο λε λε λε λε ντα ντα ντι ♫
♫ Ο λε λε λε λε ντα ντα ντι ♫ Πάμε.
♫ Ο λε λε λε λε ντα ντα ντι ♫
♫ Ο λε λε λε λε ντα ντα ντι ♫
Πιο δυνατά. ♫ Ο λε λε λε λε ντα ντα ντι ♫
♫ Ο λε λε λε λε ντα ντα ντι ♫
Δεν ακούω.
Κοινό: ♫ Ο λε λε λε λε ντα ντα ντι ♫
Αυτό είναι.
Πιο δυνατά.
Κοινό: ♫ Ο λε λε λε λε ντα ντα ντι ♫
♫ Ντα ντα ντι ♫ Ευχαριστώ.
Τα αγόρια.
(Γέλια)
♫ Ο λε λε λε λε ντα ντα ντι ♫
♫ Ο λε λε λε λε ντα ντα ντι ♫ Πάμε!
♫ Ο λε λε λε λε ντα ντα ντι ♫
♫ Ο λε λε λε λε ντα ντα ντι ♫
Πιο δυνατά!
Κοινό: ♫ Ο λε λε λε λε ντα ντα ντι ♫
♫ Ο λε λε λε λε ντα ντα ντι ♫
Ευχαριστώ. Πάλι τα κορίτσια, να θυμηθούμε λίγο, ε; Τι κάναμε.
♫ Ο λε λε λε λε ντα ντα ντι ♫ Δυνατά!
Κοινό: ♫ Ο λε λε λε λε ντα ντα ντι ♫
Πιο δυνατά! Μπορείτε πιο δυνατά!
♫ Ο λε λε λε λε ντα ντα ντι ♫ Έτσι. Πάμε!
Κοινό: ♫ Ο λε λε λε λε ντα ντα ντι ♫
Στο επόμενο μέτρο μπαίνουν τα αγόρια μαζί μου.
♫ Ο λε λε λε λε ντα ντα ντι ♫ Ταυτόχρονα!
Κοινό: ♫ Ο λε λε λε λε ντα ντα ντι ♫
♫ Ο λε λε λε λε ντα ντα ντι ♫
Συνεχίζετε...
Κοινό: ♫ Ο λε λε λε λε ντα ντα ντι ♫
Τα κορίτσια, συνεχίζετε τα αγόρια...
♫ Ο λε λε λε λε ντα ντα ντι ♫
Τα κορίτσια, πάμε! Δυνατά! Όλοι μαζί!
Ταυτόχρονα αγόρια και κορίτσια.
Δε σταματάτε. Εγώ θα σας αυτοσχεδιάσω κάτι από πάνω.
Εσείς κάνετε το δικό σας.
Κοινό: ♫ Ο λε λε λε λε ντα ντα ντι ♫
(Τραγούδισμα)
♫ Ο λε λε λε λε ντα ντα ντι ♫ (Τραγούδισμα)
Ευχαριστώ πολύ. Ήταν πολύ ωραίο.
(Χειροκρότημα)
Να είστε καλά.
Ευχαριστώ.
Θέλω τρία άτομα να μου πούνε
τι σκέψεις, συναισθήματα, ιδέες τούς ήρθαν
με αυτή τη μουσική που κάναμε εδώ τώρα όλοι μαζί.
Εσείς; Εσείς; Εσείς με το μπλε πουκάμισο.
(Γέλια)
Ορίστε; Ομαδικότητα...
Συναίσθημα;
Ομαδικότητα.
Εσείς;
Ηρεμία...
Ε, με το γκρι μπλουζάκι, εσείς;
Χαρά.
Εσείς;
Εσείς; Ναι!
Χαρά.
Με το πράσινο;
Ηρεμία...
Το άσπρο;
Πώς; Ηρεμία...
Γαλήνη.
Έχουμε ηρεμία, χαρά, γαλήνη, και τι άλλο είπαμε;
Κι ομαδικότητα. Έτσι;
Θέλει κάποιος άλλος να προσθέσει, κάτι;
Ενέργεια, ασφάλεια, συγκίνηση, πολλές λέξεις.
Θα κρατήσω τις πρώτες,
που ήτανε και λίγο κοινές.
Είπαμε ηρεμία, γαλήνη, ασφάλεια, χαρά, έτσι;
Αυτές οι λέξεις σχεδιάζουν κατά κάποιο τρόπο λεκτικά,
βάζουν σε λέξεις αυτό που μόλις κάναμε μουσικά.
Το περιγράφουν, έτσι;
Αν παρατηρήσατε, κάπως συμπίπτουν. Όχι ακριβώς, όμως.
Αυτό λένε και οι μελέτες.
Οι μελέτες αναφερόμενες πάνω στη μουσική,
λένε ότι όταν κάποιος ακούει ένα μουσικό κομμάτι,
το 80% των ακροατών θα το περιγράψει με λόγια, τα οποία -
με έναν αστερισμό λέξεων μάλλον οι οποίες θα μοιάζουν.
Δηλαδή μπορεί να πει: είναι χαρούμενο, ενεργητικό,
μου δίνει ζωντάνια, και λοιπά και λοιπά.
Μπορεί να πει: είναι λυπημένο, νοσταλγικό μπλα, μπλα, μπλα, μπλα, μπλα.
Έναν αστερισμό λέξεων, οι οποίες μοιάζουν.
Αυτό τι σημαίνει, πρακτικά;
Σημαίνει ότι η μουσική εμπεριέχει αυτό που λέμε νόημα.
Και μπορεί να κωδικοποιήσει τα ανθρώπινα συναισθήματα
και μάλιστα πολλές φορές καλύτερα από ό,τι οι λέξεις.
Μπορούμε, λοιπόν, μέσω της μουσικής να διερευνήσουμε σκέψεις και συναισθήματα
που ο άνθρωπος δεν έχει ακόμα συνειδητοποιήσει
και να φτάσουμε σε αυτό που λέμε στην ψυχανάλυση,
στη μετουσίωση και στην κάθαρση.
Κάθαρση σαν αυτή του Αριστοτέλη, την ίδια.
Και αυτό βέβαια στα πλαίσια μια ψυχαναλυτικής θεραπείας.
Θα σας πω τι έλεγε ο Μπετόβεν για αυτό.
Έλεγε ότι οι μουσικές ιδέες,
-οι δικές του οι μουσικές ιδέες σαν συνθέτη-
όταν τον ρώτησαν: «Πώς σου έρχονται, αγαπητέ Μπετόβεν,
οι ιδέες για να γράψεις μουσική;» απάντησε:
«Οι μουσικές ιδέες αναδύονται αυτεπάγγελτα.
Έρχονται από μόνες τους δηλαδή.
Αυτό που τις προκαλεί είναι οι διαθέσεις του πνεύματος
που εκφράζονται με λέξεις στον ποιητή και σε εμένα εκφράζονται με ήχους».
Να δούμε λίγο γιατί το ασυνείδητο εκφράζεται μουσικά.
Το ασυνείδητο εκφράζεται με πολλούς τρόπους.
Μπορεί να εκφραστεί με μουσική,
μπορεί να εκφραστεί με λέξεις,
μπορεί να εκφραστεί με όνειρα, με πράξεις, με κίνηση...
με πάρα πολλά πράγματα.
Τι έλεγε για αυτό ο Θεόδωρος Ράικ;
Ο Θεόδωρος Ράικ ήταν ένας από τους πρώτους ψυχαναλυτές,
πολύ κοντινός μαθητής του Φρόιντ.
Έλεγε, λοιπόν, ότι το ασυνείδητο εκφράζεται πολλές φορές καλύτερα
μέσω της μουσικής, παρά μέσω των λέξεων,
επειδή η μελωδία μπορεί να αποτυπώσει καλύτερα
τα ασυνείδητα συναισθήματα που το άτομο δεν έχει ακόμα συνειδητοποιήσει.
Είναι σε αυτό το επίπεδο που λέμε στο προ-συνειδητό.
Είναι δηλαδή η μουσική κάτι σαν ένα καμουφλάζ.
Όπως και το όνειρο των ασυνείδητων επιθυμιών,
των σκέψεων, ή ακόμα και των συγκρούσεων.
Ο Πάρνκατ που είναι ένας σύγχρονος ερευνητής, Άγγλος,
λέει ότι η μουσική εμπεριέχει νόημα,
όπως και μόνοι μας διαπιστώσαμε πριν από λίγο.
Αυτό το νόημα κωδικοποιεί κυρίως συναισθήματα
-όχι μόνο όμως-
μπορεί να κωδικοποιήσει και κινητικά μοτίβα.
Φαντάζομαι όλοι σας θα έχετε νιώσει τη σχέση της μουσικής με την κίνηση, έτσι;
Μέσω του χώρου και όχι μόνο...
Κωδικοποιεί επίσης η μουσική και εσωτερικές αισθήσεις του ανθρώπου
σε αντίθεση με το λόγο που κωδικοποιεί πολύ αποτελεσματικότερα από τη μουσική,
τη συγκεκριμένη πληροφορία.
Τι σημαίνει «συγκεκριμένη πληροφορία»;
Αυτό είναι ποτήρι, αυτό είναι βάζο, και λοιπά και λοιπά.
Συνεπώς: σε ένα ασυνείδητο επίπεδο,
η μουσική που γράφει κάποιος συνθέτης
μπορεί να εμπερικλείει σκέψεις και συναισθήματα
που ο ίδιος δεν έχει ακόμα συνειδητοποιήσει,
και αδυνατεί προς το παρόν να τα εκφράσει με λέξεις.
Αν άλλωστε τα είχε συνειδητοποιήσει και μπορούσε να τα εκφράσει με λέξεις,
όπως έλεγε και ο Μάλετ, δεν θα τα έγραφε σε μουσική.
Η αναγνώριση του νοήματος της μουσικής δομής από έναν ακροατή,
-από εμάς, εσάς, από όλους μας-
έχει ως εξής σα διαδικασία.
Ακούμε το μουσικό κομμάτι, αναγνωρίζουμε το νόημα -
όπως αναγνωρίσαμε πριν από λίγο
τι νόημα εμπεριέχεται σε αυτή τη μουσική που κάναμε εδώ.
Είπαμε ασφάλεια, ηρεμία, γαλήνη, χαρά.
Αναγνωρίζουμε λοιπόν το νόημα
και τον αστερισμό των λέξεων που περιγράφουν αυτό το νόημα...
Σε ένα δεύτερο χρόνο ταυτιζόμαστε.
Δηλαδή λέμε: α, έτσι αισθάνθηκε ο συνθέτης και εγώ έτσι αισθάνομαι.
Μοιάζει αυτό με κάτι που αισθάνομαι τώρα
ή με αυτό που είχα αισθανθεί στο παρελθόν τότε.
Και σε έναν τρίτο χρόνο έχουμε το αίσθημα της κάθαρσης,
της λύτρωσης, αυτό του Αριστοτέλη.
Κατά την τραγωδία, το περιγράφει.
«Δι' ελέου και φόβου περαίνουσα την των τοιούτων παθημάτων κάθαρσιν» λέει.
Κάθαρση και λύτρωση.
Η μουσική είναι κοινή γλώσσα.
Το λένε όλοι αυτό, σε όλα τα μήκη και τα πλάτη της Γης,
σε όλους τους πολιτισμούς.
Γιατί λοιπόν οι άνθρωποι σε όλα τα μήκη και τα πλάτη της Γης
ακούνε μουσική, γιατί επικοινωνούν μέσω της μουσικής
και γιατί καταλαβαίνουν τη μουσική;
Καταλαβαίνουν σημαίνει γιατί αναγνωρίζουν το νόημα που εμπεριέχεται
μέσα στο μουσικό κώδικα.
Να δούμε τι λέει ο Μίτεν.
Ο Στίβεν Μίτεν είναι ένας Άγγλος παλαιοανθρωπολόγος
που έγραψε ένα πολύ ωραίο βιβλίο, λέγεται «The Singing Neanderthals»,
«Οι Νεάντερταλ Που Τραγουδάνε», δηλαδή.
Λέει λοιπόν ο Μίτεν ότι στο εξελικτικό μονοπάτι του ανθρώπου,
η μουσική και η γλώσσα προήλθαν από ένα ίδιο παρακλάδι, έτσι;
Μόνο που διαχωρίστηκαν πριν 200 χιλιάδες χρόνια
σε δύο παρακλάδια: εκείνο το λόγου και αυτό της μουσικής.
Αυτό του λόγου είναι αυτό που λέμε ότι χαρακτηρίζει και το Χόμο Σάπιενς.
Όλα τα βιβλία -έτσι- αυτό λένε, ο άνθρωπος που
αυτό που τον χαρακτηρίζει είναι ο λόγος, «το έλλογο ον», κλπ.
Δεν είναι μόνο ο λόγος, είναι και η μουσική.
Προήλθαν από το ίδιο εξελικτικό μονοπάτι, διαχωρίστηκαν -
λέει ο Μίτεν: «Ο λόγος κωδικοποιεί καλύτερα τη συγκεκριμένη πληροφορία».
Τι είπαμε πριν;
Βάζο, ποτήρι, αυτοκίνητο, και λοιπά...
Η μουσική κωδικοποιεί καλύτερα τις εσωτερικές καταστάσεις
και τα συναισθήματα.
Ο Κελς, ένας Γερμανός ερευνητής,
που ασχολείται με τη νευροφυσιολογία της μουσικής,
τον εγκέφαλο: σε ποια κέντρα επιδρά και λοιπά και λοιπά.
Μας λέει ότι νευρολογικά, τα εγκεφαλικά κέντρα που επεξεργάζονται το λόγο
και αυτά που επεξεργάζονται τη μουσική,
συμπίπτουν σε πολύ μεγάλο βαθμό, χωρίς όμως να ταυτίζονται.
Υπάρχουν και κέντρα που επεξεργάζονται μόνο το λόγο
και άλλα που επεξεργάζονται μόνο τη μουσική.
Η δική μου έρευνα σε αυτόν τον τομέα,
ως γιατρός, μουσικός και μουσικοθεραπεύτρια -
Έχω κάνει πολλά χρόνια...
Προσπαθώ να τελειώσω ακόμα το διδακτορικό μου,
ελπίζω να το παρουσιάσω φέτος, αυτή τη χρονιά...
Πάνω σε αυτό το κομμάτι, λέει ότι η μουσική
και η ανάγκη για μουσική -αν θέλετε-
και ότι ο λόγος για τον οποίο οι άνθρωποι, σε όλα τα μήκη και τα πλάτη της Γης,
κάνουν μουσική, βασίζεται σε ενδομήτρια εγγράμματα ήχων
που ακούει το έμβρυο από τον 4ο κιόλας μήνα της κύησης.
Από τον τέταρτο μήνα της κύησης
αρχίζει και αναπτύσσεται το αυτί στο έμβρυο
και ολοκληρώνεται φυσικά στον ένατο μήνα της κύησης.
Αυτό σημαίνει ότι στο δεύτερο τρίμηνο της κύησης
ήδη το έμβρυο ακούει πάρα πολύ καλά,
ακούει όλους τους περιβάλλοντες ήχους
και ιδιαίτερα δυνατά ακούει τους ήχους του σώματος της μητέρας του.
Αυτοί είναι: κατά κύριο λόγο ο καρδιακός χτύπος - έτσι;
Τουκ, τουκ, τουκ, τουκ, τουκ, τουκ, τουκ, τουκ-,
η αναπνοή της μητέρας, η βάδιση της μητέρας,
η φωνή της μητέρας, την οποία την ακούει πιο δυνατά
από τους άλλους ήχους του περιβάλλοντος,
η οποία μάλιστα περιστρέφεται και γύρω από μία τονική,
όπως το λέμε στη μουσική.
Τονική σημαίνει γύρω από μια νότα.
Γύρω-γύρω υπάρχει η μελωδία του λόγου.
Τι συμβαίνει λοιπόν;
Συμβαίνει ότι το έμβρυο στην κοιλιά της μητέρας, συνδυάζει.
Είναι αυτό που ονόμασα ήχο-γράμματα, sonograms.
Συνδυάζει μια ηχητική πληροφορία με ένα συναίσθημα.
Μα έχει συναισθήματα το έμβρυο; Φυσικά και έχει.
Ξέρετε πώς τα έχει;
Τα έχει γιατί το έμβρυο στην κοιλιά της μητέρας
προσλαμβάνει ορμόνες. Κυκλοφορούν στο αίμα της μητέρας.
Ορμόνες που περνάνε από τον πλακούντα,
περνάνε από τον αιματο-εγκεφαλικό φραγμό στον εγκέφαλο του εμβρύου
και το έμβρυο, όταν κυκλοφορεί κορτιζόλη αισθάνεται στρες. Και άγχος.
Όταν κυκλοφορεί τεστοστερόνη αισθάνεται -έτσι- πιο...
(Γελάει)
Μια -έτσι- αίσθηση δράσης, να το πω έτσι.
Τι κάνει λοιπόν το έμβρυο; Ακούει -όταν η μαμά είναι φοβισμένη και στρεσαρισμένη-
πιο γρήγορα την καρδιά: τουκ, τουκ, τουκ, τουκ, τουκ, τουκ, τουκ, τουκ.
Ακούει τη φωνή της μητέρας που αλλάζει. Γίνεται ίσως πιο απότομη.
Μπορεί να έχει κάποιες νότες που είναι πιο ψηλές,
να κάνει -έτσι-, να φεύγει προς τα πάνω.
Το συνδέει αυτό με την ορμόνη που λαμβάνει εκείνη την ώρα,
η οποία είναι μια ορμόνη που του λέει: «Τώρα φοβάμαι».
Ο φόβος λοιπόν καταγράφεται στον πρώιμο εμβρυικό εγκέφαλο
από τότε ακόμα, από τη μήτρα, σαν ένα ηχό-γραμμα.
Σα μια πρώιμη αναπαράσταση, η οποία τι σημαίνει;
Αυτό το μήνυμα, γρήγορο τέμπο, στακάτο φωνή -που λέμε στη μουσική-
και λοιπά και λοιπά: αίσθημα φόβου.
Ήρεμη η φωνή της μητέρας: τενούτες οι νότες, απαλά,
όπως αυτά που κάναμε πριν άλλωστε, έτσι;
Μακριές νότες,
ίσον κάτι άλλο,
που αυτό λέγεται γαλήνη, ηρεμία, χαρά και λοιπά και λοιπά.
Θα ακούσουμε τώρα κάτι -
Θέλω να σας βάλω να ακούσετε κάτι
που προσομοιάζει αυτό που ακούει το έμβρυο στην κοιλιά της μητέρας.
(Μαγνητοφωνημένη φωνή, μη κατανοητή)
Έστω ότι είμαστε ένα έμβρυο στην κοιλιά της μαμάς.
Ακούμε τον καρδιακό χτύπο, ακούμε τη φωνή της μητέρας
φιλτραρισμένη μέσα από το αμνιακό υγρό.
Τι σας προκαλεί;
(Γελάει)
Ορίστε;
(Μαγνητοφωνημένη φωνή, μη κατανοητή)
Αν πάνω σε αυτό το ρυθμό ανιχνεύσουμε την τονική της ομιλίας της μητέρας,
η οποία ποια είναι;
(Κάνει ορθοφωνία)
Γύρω από αυτή τη νότα μιλάει η μητέρα.
(Κάνει ορθοφωνία)
Άμα αναπτύξω αυτή σε μια κλίμακα, θα κάνω μια μελωδία.
Την πρώτη μουσική.
(Τονισμός)
Ας πούμε.
Η μουσική λοιπόν, με βάση όλα όσα είπαμε,
μπορεί να χρησιμοποιηθεί στην ψυχαναλυτική θεραπεία.
Για ποιο λόγο;
Γιατί μέσω της μουσικής, η οποία κωδικοποιεί νόημα,
η οποία κωδικοποιεί ασυνείδητες επιθυμίες,
η οποία κωδικοποιεί ασυνείδητες σκέψεις, συναισθήματα,
και μάλιστα καλύτερα από το λόγο,
μπορούμε να προσεγγίσουμε αυτόν τον ξένο μέσα μας.
Το ασυνείδητο.
Υπάρχουν πολλές θεραπευτικές εφαρμογές, εγώ εφαρμόζω κάποιες από αυτές,
καθώς κάνω μουσικοθεραπεία -
μεταξύ άλλων στο νοσοκομείο των Χανίων, μπορώ να σας πω.
(Γελάει)
Λοιπόν.
Υπάρχουν πολλές θεραπευτικές εφαρμογές και προσεγγίσεις.
Μία από αυτές είναι το Αναλυτικό Μουσικόδραμα,
η οποία είναι μια μέθοδος δεκτικής και ενεργητικής μουσικοθεραπείας
στα πλαίσια ομάδας,
που χρησιμοποιεί πολλούς κωδικούς αναπαράστασης,
όπως τη μουσική, το λόγο και την εικόνα,
η οποία γίνεται ομαδικά ή ατομικά,
η οποία χρησιμοποιεί μουσικά όργανα αλλά και τη φωνή,
και αυτό το οποίο μας ενδιαφέρει είναι ότι χρησιμοποιώντας τη μουσική
αυτό που συμβαίνει συνήθως είναι ότι παρακάμπτουμε -αυτό που λέμε- τις άμυνες,
δηλαδή η ανθρώπινη προσωπικότητα έχει δομηθεί πάνω στο λόγο
από πάρα πολύ μικρή.
Όλες οι άμυνες τις προσωπικότητας έχουν πλαστεί γύρω από το λόγο.
Αν εμείς χρησιμοποιήσουμε τη μουσική είναι σα να παίρνουμε έναν άλλον δρόμο
και ουσιαστικά παρακάμπτουμε αυτές τις άμυνες
και έχουμε απευθείας πρόσβαση στο ασυνείδητο του ανθρώπου
όταν ακούμε τον φωνητικό του αυτοσχεδιασμό,
όταν ακούμε τον αυτοσχεδιασμό του στο πιάνο,
όταν ακούμε τον αυτοσχεδιασμό του σε ένα κρουστό.
Θα σας βάλω -για να τελειώσουμε- μια ηχογράφηση,
η οποία είναι από μία ομάδα ασθενών σε ένα κέντρο ημέρας στη Γαλλία,
στο οποίο εργαζόμουνα πριν από αρκετά χρόνια.
Πρόκειται για μία ηχογράφηση φωνητικής μουσικοθεραπείας, ομάδας,
είναι άντρες και γυναίκες,
είναι όλοι ψυχωσικοί ασθενείς αυτοί που συμμετέχουν στην ομάδα.
Θα σας αφήσω να ακούσετε.
Αν θέλετε κλείστε και τα μάτια.
(Φωνητική Μουσικοθεραπεία)
Όταν λέμε ψυχωσικοί ασθενείς,
εννοούμε, παραδείγματος χάρη, πολλά-πολλά χρόνια σχιζοφρενείς.
Παραδείγματος χάρη, πολύ-πολύ καταθλιπτικοί άνθρωποι.
(Φωνητική Μουσικοθεραπεία)
Σας ευχαριστώ.
(Χειροκρότημα)
