پرسش های تاریخچه خط - چهار
در اپیزودهای قبلی دربارۀ خط هایی که قبل از هجوم اسلام در ایران استفاده می شده صحبت کردیم. به طور خلاصه مهم ترین این خط ها عبارت بودند از خط میخی هخامنشی، خط آرامی، خط پهلوی و خط اوستایی. اما بعد از آمدن اسلام به ایران، تغییرات عمده ای به جود آمد.
در سال ششصد و پنجاه و یک میلادی یزدگرد سوم، پادشاه ساسانی به قتل رسید. با قتل او دولت ساسانی سرنگون شد و ایران جزئی از دولت اسلام گشت. هنگام هجوم اعراب به ایران، زبان و خط ادبی، سیاسی و دینی ایران پهلوی ساسانی بود، اما این خط طی چهار قرن پس از حمله اعراب، در میان ایرانیان از رونق افتاد. عوامل محیطی، فرهنگی و اجتماعی گوناگونی به صورت مستقیم و غیرمستقیم بر این تغییر و دگرگونی اثرگذار بوده‌اند.
وقتی اسلام در ایران انتشار یافت، خط کوفی جایگزین خط پهلوی ساسانی و دین دبیرۀ اوستایی شد. و ایرانیان تقریباً از اواخر قرن اول و اوایل سده دوم هجری کم‌کم در نوشته‌های خود خط کوفی را جایگزین خط پهلوی کردند. تقریباً تمام اسناد زبان‌های ایرانی این دوره به خط عربی است.
خط کوفی در ابتدا بی‌نقطه و بدون حركات ضمه و کسره و فتحه و اعراب بود. این نقص خواندن این خط را مشکل می کرد.
در سده‌های نخستین اسلامی، ایرانیان همچنان به خط پهلوی می‌نوشتند. در همین حال، ایرانیان مسلمان تلاش کردند شیوۀ نوشتن قرآن را که به خط نبَطی بود و در آن ابهامات زیادی بود، بهبود ببخشند. از آن رو که قرآن به عربی بود، عرب‌ها در خواندن آن مشکلی نداشتند، ولی ایرانیان نمی‌توانستند آن را بخوانند. در نتیجه ایرانیان طبق سلیقۀ خود و با نیم‌نگاهی به خط پهلوی و خط اوستایی، نقش مهمی را در تکامل خط نوشتاری قرآن و در واقع خط عربی بازی کردند.
برخلاف تصور بسیاری، بر این که ایرانیان خط کنونی خود را از عرب‌ها وام گرفته‌اند، خط فارسی پس از اسلام گونۀ تکامل‌یافته از خط در زمان اشکانیان و ساسانیان، یعنی پهلوی و اوستا بود. این خط که در سده‌ها پیش وارد عربستان شده بود و با زبان عربی تطبیق داده شده بود، یک بار دیگر توانست پس از اسلام وارد ایران شود. علاوه بر این، ایرانیان پس از اسلام در تکامل این خط و در تبدیل آن به هنر خوشنویسی نقش عمده‌ای داشته‌اند.
ایجاد نقطه و اِعراب در خط عربی بیشتر برای جلوگیری از اشتباه خواندن قرآن توسط غیرعرب زبانان از جمله ایرانیان انجام شد. عرب ها به همین دلیل نقطه گذاری را از آن زمان تا کنون هنوز اِعجام می نامند، زیرا این کار را به عجم_که برای نامیدن ایرانیان به کار می رفت_ پیوند می دادند.
تا قرن هشتم هجری، ایرانیان هنوز تصرفی در خط عربی برای چهار حرف مخصوص زبان فارسی که در تازی نیست یعنی «پ» و «چ» و «ژ» و «گ» نکرده بودند. و از قرن هشتم به بعد اندک اندک املای کنونی یعنی سه نقطه گذاشتن «پ» و «چ» و «ژ» و دو سرکش گذاشتن بر «گ» معمول شده است.
در ادامه، از روند شکل گیری خط و زبان فارسی امروزی صحبت می کنم.
