Jaką cenę zapłacimy? — 7 metrów pod ziemią [ODCINEK Z PUBLICZNOŚCIĄ] (2) What price will we pay? - 7 meters below the ground [PUBLISHER'S PARTICIPATION] (2) Какую цену мы заплатим? - 7 метров под землей [ПУБЛИЧНЫЙ РАЗДЕЛ] (2)

jest też podtlenek azotów z nawozów, z rolnictwa,

jakieś gazy przemysłowe, tam freony, coś tam, coś tam, some industrial gases, CFCs, things like this.

ale dwutlenek węgla... grają tam największą rolę, i paliwa kopalne. But CO2 from fossil fuels is the most affective one.

No właśnie - paliwa kopalne, a żyjemy w Polsce, Exactly. We live in Poland, where

gdzie korzystamy z tych paliw. we use fossil fuels.

Mamy ich dużo ponoć, mają We have lots of them

starczyć na co najmniej 200 lat. Supposedly they'll suffice for next 200 years.

Jak przekonać... (nie do końca w to wierzysz), How to convince... You don't completely believe it.

jak przekonać ludzi, że jednak nie powinniśmy korzystać ...How to convince people that

z węgla? Znaczy... Po pierwsze, my w Polsce z paliwami kopalnymi we really shouldn't use coal.

to jesteśmy trochę na bakier. Skąd bierzemy ropę? First of all, in Poland we're somewhat at fault. Where do we have oil from?

W 90-paru procentach bierzemy ją z importu, tak? Głównie tam We import more than 90% of it

od kremlowskich oligarchów. Gaz? mainly from Russian oligarchs.

w 3/4 importujemy, tak? We import 75% of gas.

Węgiel? No, importujemy w 1/4 (kamienny). We import 25% of coal.

I coraz więcej. Importujemy coraz więcej, nasze wydobycie węgla spada. And that number keeps rising while our extraction decreases.

Co nie jest dziwne, bo te łatwe zasoby już Which is not surprising, because these easy resources are already obtained.

wykopaliśmy spod ziemi, a w ogóle nasze kopalnie głębinowe, że And our deep mines, where you

idziecie kilometr pod ziemię, na sam początek idziecie have to go a kilometer down

pół godziny, jak nie dłużej. Temperatura? 40-parę stopni Over 40 Celsius degrees.

(skał dookoła). Zagrożenie wybuchem metanu, Danger of methane explosion.

jeszcze jakieś uskoki geologiczne. Wydobycie węgla jest pierońsko Also geologic faults.

drogie. That make's mining very expensive.

A na świecie wydobywa się węgiel odkrywkowo. Kamienny Beyond Poland there are open pit mines.

wysokiej jakości koparka ładuje na ciężarówkę. Excavator loads coal onto a truck.

Jakim cudem nasze kopalnie głębinowe mogą konkurować z tymi kopalniami How could our mines even compete with them?

odkrywkowymi? No nie mogą. Funkcjonują tylko dlatego, They cannot.

że z grubsza jakieś 10 miliardów rocznie, They work only because roughly 10 billion PLN annually

tych bardziej ukrytych dotacji,

pakujemy w utrzymanie wydobycia węgla przy życiu. is spent to keep our extraction alive.

Te pieniądze nie biorą się znikąd, trzeba, nie wiem, nie dać podwyżek nauczycielom, This money doesn't get out of nowhere.

pielęgniarkom, opodatkować producentów, nie wiem, tam, pralek, Government has to refuse payrises for teachers, nurses, they have to tax e.g. washing machine and buses manufactures,

autobusów, informatyków, tak? Żeby te pieniądze... IT specialists in order to collect enough money to maintain coal industry.

żeby utrzymać nasze wydobycie węgla. To nas kosztuje coraz więcej. It costs more and more.

Tym bardziej, że, kurczę... Nasze wydobycie

przeliczone na tonę... Our extraction calculated for a tone of...

Jeden górnik wydobywa niewiele ton w porównaniu z tą odkrywką gdzieś w Rosji, One miner extracts little comparing to that open pit mine I mentioned before

Kazachstanie czy Stanach. A ponieważ górnicy generalnie chcą in Russia, Kazakhstan or USA.

zarabiać coraz więcej, no bo to jest ciężka praca - And because miners also want payrises,

wędrować pod ziemią. for that is a real hard work,

Nie chcielibyśmy tam pracować za dwa tysiące na rękę. you wouldn't like to do it for 2.000 PLN a month.

A ponieważ pensje w Polsce wzrosły w ostatnim czasie, na Śląsku... And because the salaries rose lately,

Trzeba płacić... Też w ogóle nie ma bezrobocia. To górnikom trzeba płacić there's no unemployment in Silesia, these miners have to be paid more and more.

coraz więcej - 2-3 razy tyle, co jeszcze 20 lat temu. Two, three times more than 20 years ago.

Więc ten węgiel musi być bardzo drogi So this coal HAS to be that expensive

i w związku z tym jest to kompletnie ekonomicznie... Nie ma to w ogóle racji bytu. and economically there's no reason to maintain its extraction.

Więc ponieważ nie mamy ropy, nie mamy gazu, a węgiel też jest schyłkowy, Because we don't have neither oil, nor gas,

to trzeba zadać pytanie, co po paliwach kopalnych, and coal extraction is also decadent, we have to ask ourselves

co po węglu, tak? I dowcip jest w tym, że można mieć dobre usługi energetyczne, what after fossil fuels. And we can

dobrą jakość życia, zużywając nie - tyle energii, tylko - tyle. have good energy services and life standard using not this much energy but this much.

Nie mając w domu wampirów energetycznych, które marnują strasznie ciepło, Not having energy vampire houses wasting heat,

mając efektywny transport, having effective communication,

produkując rzeczy trwałe, łatwe w naprawie. manufacturing durable and easy to fix products.

Generalnie możemy wiele rzeczy zmienić, We can change lots of things

tak, że się okaże, że nie potrzebujemy - tyle energii, tylko - tyle. I wtedy dużo łatwiej jest zaspokoić and we'll be surprised how little energy we really need.

potrzeby energetyczne. Bo nieważne, czy wolisz And then energy demand will be far easier to fulfill.

biomasę czy reaktory, to potrzebujesz nie - tyle, tylko - tyle. It doesn't matter if you prefer biomass or reactors. You'll need just less.

Czy potrzebujesz, wiesz, energię wodną, Hydro-, wind-,

wiatrową, słoneczną, po prostu potrzebujesz tego dużo mniej. solar energy, doesn't matter, you'll need less.

Pierwsze efekty, wiesz... energetyczne - możemy naprawdę ściągnąć z życia We can really decrease energy consumption by 75%

energię do 1/4, mając lepsze usługi energetyczne having better energy services at the same time.

i wtedy jest pytanie... I wtedy jest odpowiedź: Tak, da się to zastąpić

nawet lokalnym stanem energetycznym na polskiej biomasie wietrznej, słońcu. It is possible to replace coal with biomass, wind and the Sun.

To nie byłoby optymalnie. Okej, czyli... Czyli jest to możliwe... So - it is possible

Jest możliwe. Ale nie są to rzeczy, które zależą ode mnie, od ciebie... but does not depend on me or you,

No, od ciebie może w większym stopniu... Od widzów. maybe more on you, on audience,

Co my możemy? Co my możemy na co dzień zrobić, what can WE do? What can we do everyday

żeby jakoś polepszyć sytuację? Po pierwsze, to repair the state of affairs?

czy jest sens, żebym ja coś robił, tak? W końcu, Chińczycy, Amerykanie, nie? Firstly, is there a point in doing anything while Chinese, Americans do their things

Ja jestem jednym małym żuczkiem i w ogóle co ode mnie zależy? Ano właśnie.

Ale ja z jakichś względów nie jeżdżę samochodem, nie latam samolotem, But for some reason I don't use a car,

uważam, że to nieetyczne, praktycznie nie jem mięsa, I don't fly, I don't eat meat,

jestem ekspertem od oszczędzania prądu itd. Więc po co ja to robię? I'm energy saving expert and so on. Why?

Wiecie, my potrzebujemy... Zmiany jednostkowe nie wystarczą. You know, we need...

To, że ja coś, czy ty coś, czy... że wy - coś. unitary changes won't be enough.

Bo często zmiany systemowe, zmiany prawa, zmiany, nie wiem, We need system changes, law changes,

energooszczędności budynków, buildings energy efficiency,

zmiany transportu, żebyśmy budowali miasta jak Kopenhaga, a nie changes in transport so we'd rather build cities like Copenhagen than car-centric.

samochodocentryczne, zmiany, żebyśmy produkowali rzeczy trwałe, To build durable,

łatwe w naprawie i tak dalej, i tak dalej... easy to fix products and so on.

Wszelkie zmiany systemowe. Kiedy one... Zadania dla polityków. Dla polityków, tylko to jest tak: That's a task for politicians.

Kiedy politycy zaczną coś robić w tym kierunku? When will they start to care about it?

Kiedy będą czuli presję. Dokładnie, kiedy pojawią się When they'll feel constraint.

wyborcy, którzy chcą.

I teraz, kiedy ci wyborcy się pojawią? Każdy wielki ruch, każda duża zmiana And now - when will these electors show up?

zaczyna się od jednostek. Przecież miałeś Solidarność, tak?

Byli pierwsi wariaci, którzy występowali przeciwko władzy komunistycznej i The first freaks standing against communist authorities.

Związkowi Radzieckiemu. Kompletnie nie do pomyślenia, że im się uda, prawda?

Prawa kobiet. Prawa Afrykańczyków w USA. Women rights, Afroamericans rights,

Ludzie, którzy walczyli z niewolnictwem, z pańszczyzną. To przecież byli people standing against slavery, serfdom,

pojedynczy ludzie, którzy byli wręcz wyśmiewani. These were all single units who were actually laughed at.

Za przyczyną pojedynczych osób. I teraz tak - dlaczego ja mam coś robić? It always begin from the single units. Why shall I take action?

Po pierwsze, ja, zmieniając siebie, Firstly, changing myself

przestanę wypierać, bo my mamy tendencję do I'll stop displacing it out of myself.

wypierania problemów. Bo granie... Mam dysonans poznawczy. We tend to ignore problems. I have a cognitive dissonance.

Bo ja, robiąc sobie dobrze (latam samolotem, jeżdżę Pleasing myself I fly, ride a car,

samochodem, wrzucam steka na talerz itd., tak?), ale uświadamiam sobie, eat steaks and so on.

że im bardziej robię sobie dobrze, tym bardziej niszczę przyszłość naszych dzieci But when I realise that the more I please myself, the more I destroy my children's future,

i to jest nieetyczne. No i ja się z tym źle czuję. To jest dysonans. I feel bad with that. That's the dissonance.

Trzeba go jakoś rozwiązać. Najprostsze jest wyparcie. Wyprzeć. Dokładnie tak, Displacing it is the simplest way.

ale wiesz... To jest nieetyczne, a poza tym ja już wiem za dużo, żeby wypierać, tak? But that's unethical and I know too much to displace it now.

I mam nadzieję, że wy również. Więc teraz można albo usiąść w kąciku, And I hope you too. Now we can cry in a corner because of species extinction i się poryczeć, patrząc na wymieranie gatunków, na

katastrofy, które się szykują... Albo? Albo zakasać rękawy and forthcoming natural disasters or we can pick up the slack.

i wziąć się do roboty. I czuć się z tym lepiej. I teraz tak: Ja... And feel better with that.

Każdy chce sobie robić dobrze. Jak jeżdżę po Warszawie samochodem na przykład, Each of us wants to please himself.

to jakiej infrastruktury chcę w mieście? Poproszę kolejne pasy, parkingi, darmowe wjazdy do centrum itd., tak? When I use a car what kind of infrastructure I'd like to have in my city?

Jak jeżdżę rowerem albo transportem miejskim, to jakiej infrastruktury chcę? When I use a bicycle or a public transport then what kind of infrastructure I'd like to have in my city?

Kopenhagę mi tu zróbcie, tak? I'd like Copenhagen!

I w tym momencie ja głosuję na tych polityków, So I'd vote for politicians who will build

którzy mi obiecają to, co jest dla mnie wygodne. Dalej zarażam swoich znajomych, tak? what is comfortable for me. Then I'd convince my friends.

Ja pokazuję, że tak można i to jest fajne. I biorę znajomych I'd show them that it's both possible and cool.

nie na steka, tylko do knajpy wege, I'd go out with them not to eat steak but rather some vegan food

żeby oni też stwierdzili, że żarcie wegańskie to nie musi być taka papka... in order to show them it can be tasty

Tylko że może być fajne, smaczne żarcie i też się przerzucą na to. and hope they'll convert to vegan diet.

Głosuję swoimi pieniędzmi. I vote with my money.

Jak kupuję... Jaki jest twój samochód? Bo kupuję samochód. When I fuel my car

Kupuję wycieczkę lotniczą albo tonę węgla do kopciucha, albo steka or buy a flight ticket, or tone of coal to my furnace, or steak,

- na co głosuję? Na wysokoemisyjne stare status quo, tak? For high-emission status quo.

Jak kupuję rower, jeżdżę pociągiem, When I buy a bike, commute with trains,

kupuję wegeżarcie albo panele fotowoltaiczne, to na co głosuję buy vegan food or solar panels, what do I vote for with my money?

swoimi pieniędzmi? Na zmianę. For the change.

I też jestem wyborcą, jak wspomniałem, tak? I jeżeli ja chcę, to politycy zaczną mi dawać I'm also an elector as I mentioned before and if I want it

tą Kopenhagę tutaj. that Copenhagen.

Generalnie zmieniamy siebie po to, żeby zmieniać nasze In general, we change ourselves in order to change

otoczenie. Jeżeli my nie zmienimy siebie, to nie będzie tych pierwszych procent, our environment. If we don't change ourselves,

które zapoczątkują tą wielką zmianę, społeczne zmiany regulacyjne. these first changes won't appear.

I to się dzieje. W Polsce... (oklaski) And it is happening.

W Polsce na razie się dzieje na małą skalę.... It Poland it happens on a small scale so far.

Ale jednak coś się dzieje... Ale jak spojrzymy na Europę, But looking at Europe,

to to jest poważna zmiana. I tu postawmy przecinek. we can notice a serious change.

Jestem przekonany, że część widzów także będzie chciała zadać ci I'm sure that part of viewers

jakieś pytanie. wish to ask you a question.

Nasunęło mi się wiele pytań, I have many questions on my mind.

może niełatwych, maybe not easy

i tak naprawdę może... and the most rankling one is:

takim najbardziej, które mnie nurtuje, pytaniem, bardziej

odległym, to takim, że kiedyś te paliwa kopalniane One of these fossil fuels

to na przykład węgiel. A żeby węgiel chyba, is coal for instance.

który powstał na Ziemi, Coal on Earth needed

potrzebował bardzo wysokich temperatur, czyli te temperatury kiedyś very high temperatures to be created.

na Ziemi rzeczywiście były, i to były fazowo. So these high temperatures had to occur in the past periodically.

Tak mi się zdaje. At least I think so.

A druga rzecz jeszcze jest taka, że w okresie, na przykład, nie wiem, And the second part is that

20-30 lat temu, to tak naprawdę 20-30 years ago

cała gospodarka Polski i Europy opierała się the whole Polish economy was based on coal

na węglu. I tej emisji było chyba dużo więcej jak teraz. and that emission had to me much higher than

Czy ten... wzrost temperatury it is for the time being.

odnosi się do jakichś ostatnich stu lat, Does this temperature rise correspond to last

czy on jest po prostu z ostatnich pięciu, a wcześniej nie ma 100 years or is it just from last 5 years and

prowadzonej statystyki? Dziękuję bardzo.

Nie wiem, na którą część pytania chcesz odpowiedzieć... Which part of the question you want to answer?

Chcesz na obie? Jasne, jeśli możemy. Dobra.

Znaczy, złoża węgla to jest martwa materia

organiczna, resztki roślin. Dzisiaj mamy procesy Coalfields are made of dead organic matter. Plant remains.

podobne w torfowiskach, gdzie w warunkach beztlenowych, Similar processes occur in peat bogs where in oxygen-free conditions

kiedy woda przykrywa resztki roślinne, Where water covers plant remains,

kumulują się i są coraz głębiej w ziemi, which accumulate deeper and deeper in soil,

to jest tam coraz większa temperatura, no i tam zamienia się w torf, there's higher and higher temperature, then it turns into peat,

w węgiel brunatny, w węgiel kamienny. into lignite, coal,

To ma dużo wspólnego z temperaturą, jaka jest na danej głębokości - it's highly associated with temperature on certain depth.

jak jest jeszcze głębiej, jeszcze cieplej, to zamienia się nawet w gaz ziemny, If it's even deeper and warmer, it turns into natural gas,

ale generalnie jakby to, że było cieplej, but in general, the fact that the temperature was higher,

bo powstały złoża węgla, świadczy o tym, że generalnie one były because the coalfields indeed developed , means that it occured deep under Earth's surface. głęboko pod ziemią, tak?

Jak chodzi o temperatury, które...

A, emisje były w Europie, tak?

No, w ostatnich latach emisje w Europie z grubsza spadają During last years, European emission has decreased,

(chociaż globalne rosną) however, globally it is still rising.

Hm...

...Pytanie dotyczyło Polski, tak? The question related to Poland, right?

Ogólnie. Polskie emisje miały szczyt wraz z końcem Polish emmision had its peak

komunizmu, kiedy mieliśmy wielki przemysł ciężki, nieefektywny, along with communism fall when we had huge industry. Heavy. Ineffective.

no i jak go zamknęliśmy w słusznie miniony system, When we reasonably closed

no to emisja zaczęła nam spadać; bo zracjonalizowaliśmy sobie ceny energii, that system, the emission started to decrease.

zamknęliśmy, nie wiem, fabryki produkujące We rationalizated energy cost, closed tank factories related with Warsaw Pact.

czołgi na potrzeby Układu Warszawskiego... Tak generalnie emisja spadła

o jakieś 30%.

I to były lata 90. in 90s.

A przez ostatnie 20 lat emisje praktycznie się nie zmieniają, During last 20 years the emission

utrzymują się na stałym poziomie. Jeszcze z punktu widzenia practically remained unchanged.

tego, co możemy zrobić, żeby ochronić klimat, bo o tym nie wspomniałem. Now about what we have to do in order to save the climate.

Porozumienie paryskie - 3,5 roku temu. Paris agreement 3.5 years ago.

Maksymalnie ocieplenie o 1,5-2 stopnie Celsjusza - to jest taki próg Maximum heat up by 1.5 to 2 Celsius degrees.

bezpieczeństwa. To są najwyższe temperatury, jakie miały miejsce w ostatnim milionie - That's our safety limit - the highest temperatures

dwóch milionach lat. I jak je przekroczymy, to włączą się jakieś różne

dziwne sprzężenia zwrotne, które dalej mogą wprowadzać

w kompletną destabilizację klimatu. Żeby nie przekroczyć tego total climate destabilization.

progu powinniśmy z grubsza ściąć emisję In order not to exceed that limit we should cut CO2 emission

dwutlenku węgla o połowę w ciągu dekady by half in next decade,

i do zera kilkanaście lat później. To jest megaambitne zadanie. and entirely stop it several years later.

No tak, prawa fizyki mają w głębokim poważaniu, That sound's like a very ambitious task.

czy nam się podoba, czy nasz proces gospodarczy czy polityczny chciałby sobie potrwać. Well, physical laws don't care about our caprices, policital and economical processes.

One po prostu zrobią swoje. Jeżeli tego nie zrobimy, They'll just do their job. If we won't adapt

to wejdziemy w temperatury wyższe niż te, które miały miejsce w ostatnim milionie-dwóch then we'll have higher temperatures than since last two million years.

milionów lat.

Rozpali się, wiesz, ta zmarzlina, generalnie wiele niemiłych rzeczy się Permafrost will disappear,

zdarzy i nagle mogą 3-4 stopnie lots of unwanted events will occur.

(jak nie dużo więcej) zrobić się same. suddenly additional 3-4 degrees will come out of nowhere.

Przypomnę - te 4 stopnie Celsjusza to These 3-4 Celsius degrees is a difference between

jest różnica między klimatem maksymalnym epoki lodowej i znanym nam światem.

A jak spalimy te wszystkie paliwa kopalne, to może wzrosnąć te 2, 3, 4 razy And if we'll burn whole remaining fossil fuels then

tyle w ciągu dwóch-trzech stuleci - po prostu byłaby epicka zmiana klimatu. it can even rise by 2, 3, 4 times during next 2-3 centuries. That would be an epic climate change.

Mówił pan o procentowości You told about percentage

w ogólnej produkcji of general CO2, methane and other greenhouse gases emission

CO2, metanu i innych gazów cieplarnianych,

że 80% that 80% of emission is caused by fossil fuels usage.

produkcji tych gazów

jakby zawiera się w tych paliwach kopalnych.

A jeżeli chodzi o gałęzie przemysłu inne, czyli na przykład What are values concerning textil industry

tekstylne,

czy też produkcja bydła i w ogóle, or cattle emission?

związana z

przemysłem takim hodowlanym... Jakie to są wartości? Jakie są wielkości?

Okej, już podaję. Paliwa kopalne to jest mniej więcej

jakieś 2/3 naszego wpływu cieplarnianego.

Żywność. Mięso to jest blisko 20%, Meat is almost 20%

z czego mniej więcej połowa to jest wylesianie, out of which half is deforestation

a druga połowa to głównie emisje and the second half is methane emission caused by redundants. Some of it is also caused by nitrous oxide from fertilizers.

metanu z przeżuwaczy krów,

które wybekują ten metan. Trochę też jest z nawozów po tlenku azotu.

Więc problem jest w tym, że tak naprawdę nie jest jakieś jedno źródło emisji. So the problem is the variety of emission sources.

Paliwa kopalne - rzeczywiście - to jest jedno źródło, ale to jest podzielone Fossil fuels can be divided to

na wiele, bo to jest transport, to jest ogrzewanie budynków, transport, buildings heating,

to są elektrownie, fabryki, więc te paliwa kopalne to też jest powerhouses, factories,

wiele pomniejszych sektorów. Metan, lots of minor sectors.

tak jak wspomnieliśmy, to są te przeżuwacze, to są ryżowiska, Methane is emitted by redundants, ricefields,

są wysypiska, są jeszcze inne gazy cieplarniane, landfills and there are also other greenhouse gases.

dlatego ten problem jest też takim wielkim wyzwaniem, bo tak to idzie przekrojowo That's why the problem is such a huge challenge for us.

przez wszystkie sektory gospodarki (w różnych proporcjach oczywiście).

Ale samo mięso to jest blisko 1/5 naszych emisji, więc But only meat is almost 20% of our emission so

jedzenie mniejszej ilości mięsa jest jedną z najważniejszych eating less meat is one of the most significant activities

rzeczy, które można zrobić. Mówił pan, we can take up.

i widzowie też pytali, o zmianach, które

wszyscy możemy poczynić

(pojedynczych),

aby pomóc naszej planecie. A ja chciałam zapytać, czy istnieją jakieś

naukowe rozwiązania,

czy właśnie nauka przychodzi nam z pomocą? Jeżeli uda

nam się globalnie zaprzestać złych nawyków, to jedno.

Ale czy istnieją naukowe rozwiązania, które pomogą

zniszczyć już to I mean ones which could eliminate existing CO2 and other harmful gases from the atmosphere?

CO2, które istnieje

w atmosferze, oraz inne gazy. Czy tutaj naukowcy

są w stanie pomóc nam, zwykłym ludziom?

No właśnie, może wy powinniście coś wymyślić - usunąć to... Exactly, maybe you should invent something...

(oklaski) *laughter and applause*

...Usunąć to CO2 z tej atmosfery,

a nie: my nie będziemy jedli mięsa. A, lubimy proste rozwiązania, nie?