ستاره دنباله دار، شهابسنگ، سیارک، چی هستن؟
امروز می‌خوایم سه تا از اجرام فضایی رو با هم بررسی کنیم که
اسمشونو زیاد شنیدیم، یعنی ستاره‌ی دنباله‌دار، شهابسنگ، سیارک.
می‌خوایم ببینیم اینا دقیقا چی‌ان، از کجا میان، جنسشون چیه، چه ویژگی‌هایی دارن.
رامش هم تو این ویدیو همراه ماست تا برامون در مورد شهابسنگها توضیح بده.
لینک کانالشو زیر همین ویدیو میذارم، اگه دوست دارید از
کانال‌های علمی نوپا حمایت کنید می‌تونید عضو کانالش بشید.
اول در مورد ستارههای دنباله‌دار حرف می‌زنم، بعدش رامش میاد
در مورد شهابسنگها توضیح میده، آخرشم میرم سراغ سیارک‌ها.
ستارههای دنباله‌دار، به صورت ساده، اجرام یخی هستن که
با یه لایه‌ای از گردوغبار و سنگ پوشیده شدن.
اصلا معروفن به گلوله‌های برفی کثیف.
یعنی ساختار ستارههای دنباله‌دار شبیه یه گلوله‌ی برفیه
که تو خاک غلطیده و یه لایه‌ای از جنس خاک چسبیده بهش.
تو بعضیاشون یخ بیشتری وجود داره، بعضیاشون کمتر.
حالا چرا بهشون میگن ستاره‌ی دنباله‌دار؟
چون زمانی که به خورشید نزدیک میشن گرمای خورشید باعث میشه
یخ داخلشون بخار بشه، بعدش این بخار با گردوغباری که از سطحش پراکنده میشه،
یه دنباله‌ی بزرگی از جنس بخار آب و غبار تشکیل میده که هزاران کیلومتر طولشه.
از روی زمین شبیه یه ستاره‌ای دیده میشن که یه دنباله‌ی نورانی پشت سرش کشیده شده.
اما زمانی که از خورشید دورن، دیگه خبری از این دنباله نیست.
منشا اینا گفته میشه که اکثرا از دو جاست،
بعضیاشون از کمربند کویپر یا کایپر میان، بعضیاشون از ابر اورت.
کمربند کویپر تقریبا از فاصله‌ی 40 واحد نجومی
شروع میشه، یه کم بعد از آخرین سیاره، یعنی نپتون.
صخره‌های یخی و سنگی خیلی زیادی با اندازه‌های مختلف
تو این کمربند وجود دارن که دور خورشید می‌چرخن.
چند تا سیاره‌ی کوتوله هم تو این محدوده وجود داره، از جمله پلوتو.
بعضی از این صخره‌های یخی تحت‌تاثیر عوامل مختلفی مثل جاذبه‌ی سیاره‌ی نپتون
به سمت داخل منظومه‌ی شمسی کشیده میشن، همینطور که به خورشید نزدیک میشن
یخشون تبخیر میشه و یه دنباله پشت سرشون به وجود میاد.
اما بعضیای دیگه‌شون از ابر اورت میان که خیلی خیلی دورتره
تقریبا هزار برابر از کمربند کویپر دورتره.
تو این قسمت هم صخره‌های یخی و سنگی خیلی زیادی وجود داره که
عوامل مختلفی باعث میشه بعضیاشون به سمت داخل منظومه‌ی شمسی کشیده بشن.
وقتی هم که خیلی به خورشید نزدیک میشن دنباله‌دار میشن.
دنباله‌دارها از نظر مسیر حرکت، دو نوع کلی دارن،
بعضیاشون تو یه مدار بیضوی بزرگ دور خورشید می‌چرخن،
یعنی مثلا هر پنجاه سال، یا صد سال یا دویست سال یه بار،
یه دور دور خورشید می‌چرخن، ولی بعضیاشون فقط یه بار به خورشید نزدیک میشن.
یعنی مسیر حرکتشون به صورت یه سهمیه، یه بار از بیرون از منظومه‌ی شمسی
میان، به سمت مرکز حرکت می‌کن، یه تابی دور خورشید میزنن و
بعدشم دور میشن و دیگه هیچوقتم به سمت خورشید برنمی‌گردن.
اما همه‌شونم اونقدر خوش‌شانس نیستن که از نزدیک شدن به خورشید جون سالم به در ببرن!
بعضیاشون کلا تبخیر میشن، یعنی کلا از بین میرن.
بعضیاشونم به سیارات دیگه برخورد می‌کنن، مثلا دنباله‌دار شومیکر-لوی سال 1994
با سیاره‌ی مشتری برخورد کرد که اثراتشو تو این عکس می‌تونید ببینید.
تا حالا دنباله‌دارهای زیادی شناسایی شدن، یکی از معروف‌تریناشون دنباله‌دار هالی هست
که تقریبا هر 75 سال یه بار یه دور دور خورشید می‌چرخه.
تو دورترین حالتش از نپتون هم دورتر میشه، اما تو نزدیک‌ترین
حالتش فاصله‌ش تا خورشید میشه نصف فاصله‌ی زمین تا خورشید.
آخرین بار سال 1986 دیده شده، دفعه‌ی بعدی هم که دوباره دیده میشه
حدود سال 2062 هست، یعنی تقریبا چهل سال دیگه.
این از ستارههای دنباله‌دار، بریم توضیحات جالب رامش رو بشنویم از شهابسنگها.
سلام من رامش هستم، این‌جاییم تا باهم یه گپ کوچولو راجب شهابسنگها داشته باشیم.
شهابسنگها، سنگ‌ها یا صخره‌هایی هستند توی فضا که شناورن
و با عبورشون از جو زمین و برخوردشون با مولکول‌های هوا میسوزن
و اگر بعد از اون جرمی براشون باقی مونده باشه با زمین برخورد پیدا می‌کنن.
شهابسنگها می‌تونن اندازه‌ی گردوغبار باشن و یا می‌تونن
اندازه‌ای داشته باشن که برای زمین و برای ساکنانش تهدیدآمیز باشن.
شهابسنگها دسته‌های مختلفی دارن می‌تونن فلزی باشن،
می‌تونن سنگی باشن و یا می‌تونن هم فلزی باشن و هم سنگی
بستگی به منشایی که اون‌ها ازش میان، دارن.
منشا شهابسنگها کجاست؟
برخی از اون‌ها می‌تونن از ستارههای دنباله‌دار بیان و برخی از اون‌ها می‌تونن
از سیارک‌ها بیان که توی بخش بعدی با سیارک‌ها آشنا می‌شین
و برخی از اون‌ها می‌تونن منشایی داشته باشن از قمرها یا سیاره‌ها
که بیش‌تر این شهاب‌سنگ‌هایی که منشا سیاره یا قمری دارن
و توی زمین پیدا میشن یا از ماه هستن و یا از مریخ.
حالا سوال این‌جاست، اینکه میگیم که اگه زهره و عطارد هم سنگی هستن
پس چرا ما شهاب‌سنگ‌هایی از جنس اون دوتا سیاره توی زمین یافت نکردیم؟
دلیلش می‌تونه این باشه که اون دوتا سیاره به خورشید نزدیک‌ترن
و توی تحت‌الشعاع گرانش قوی‌تری نسبت به خورشید قرار دارن
پس سنگ‌هاشون به سراغ ما نمیان.
جالبه که بدونید روزانه صد تن شهابسنگ وارد جو زمین میشه
اما مقداری از اون شهاب‌سنگ‌هایی که روزانه وارد جو زمین میشه،
مقدار خیلی کمی از اون‌ها به زمین برخورد پیدا می‌کنن، به طوری که سالانه
فقط 500 تن شهابسنگ به زمین برخورد می‌کنه، یعنی بیشترشون میسوزن.
پس حالا که شما اینو متوجه شدید شاید بگین که هر روز بازش شهابیه
اما بارش شهابی موقعی اتفاق میوفته که زمین توی یکسری از توده‌های
گردوغبار ستارههای دنباله‌دار یا سیارک‌ها قرار گرفته شده باشه،
ما به اون میگیم بارش شهابی و درنهایت ما متوجه شدیم که
شهابسنگها یا می‌تونن خیلی تهدیدآمیز باشن، همونطور که برای دایناسور‌ها
بسیار تهدیدآمیز بودن و یا می‌تونن اصلا خطری نداشته باشن.
چیزی که هست و تخمین زده میشه اینه که هر دو هزار سال یه بار
یک برخورد نسبتا بزرگی با شهابسنگها دیده شده که یکی از
این آخرین برخورد‌ها به سال 1908 برمی‌گرده.
برخورد یک شهابسنگ به جنگل سیبری که باعث شد که درختان اون منطقه از بین برن.
خلاصه‌ی این ماجرا اینه که زیاد نگران شهابسنگها نباشین،
هرچند که الان نمی‌تونیم آمادگی کامل رو برای مقابله با شهابسنگها نشون بدیم
ولی گفته میشه که نود درصد از شهاب‌سنگ‌های تهدیدآمیز شناسایی شده و همه‌شون
توی آینده‌ی دوری قرار دارن و معمولا از کنار زمین گذر می‌کنن.
این بود تعریف شهابسنگ، ممنون از شما.
خب دنباله‌دار و شهاب رو فهمیدیم چیه، حالا بریم سراغ آخری، یعنی سیارک.
سیارک‌ها همونطور که اسمشون نشون میده، شبیه سیاره‌های
خیلی کوچیکن، برای همین بهشون ریزسیاره هم گفته میشه.
اینا صخره‌هایی از جنس سنگ یا فلزن که دور خورشید می‌چرخن.
بیشترشون تو فاصله‌ی بین مریخ تا مشتری وجود دارن،
که به این قسمت میگن کمربند سیارکی.
اینجا یه تعداد خیلی زیادی اجرام سنگی و فلزی با اندازه‌های
مختلف وجود داره که همه‌شون دور خورشید می‌چرخن.
سیارک‌هایی که اونقدر بزرگن که گرانششون باعث میشه به شکل کُره دربیان،
دیگه بهشون گفته میشه سیاره‌ی کوتوله.
مثلا تو همین کمربند سیارکی، یه سیاره‌ی کوتوله به نام سِرِس وجود داره که جرمش
تقریبا به اندازه‌ی یک‌سوم کل سیارک‌های این کمربنده، قطرشم 950 کیلومتره.
تا یه مدت زیادی فکر می‌کردیم سرس یه سیاره بین مریخ و مشتریه
اما خب الان با تعریفی که داریم، دیگه جزو سیارات حساب نمیشه.
نظرات مختلفی هست برای اینکه این سیارک‌ها از کجا اومدن،
مثلا یکی از نظرات معروف اینه که تو فاصله‌ی مریخ تا مشتری
سیاره‌ای وجود داشته که بر اثر جاذبه‌ی شدید مشتری دچار فروپاشی شده و
بقایاش دیگه نتونستن دوباره به هم بچسبن و یه سیاره تشکیل بدن.
جالبه بدونید جرم کل سیارک‌هایی که تو کمربند سیارکی وجود دارن،
همه‌شون روی هم، فقط 4 درصد جرم ماه هست!
این جرم خیلی کم، تو یه ناحیه‌ی خیلی بزرگ پخش شده،
برای همین فاصله‌های خالی بین این سیارک‌ها اونقدر زیاده که وقتی که یه فضاپیما
می‌خواد از این ناحیه عبور کنه نیازی نیست نگران برخورد با اینا باشه.
پس اون چیزی که توی فیلم‌ها و عکس‌های تخیلی می‌بینیم خیلی با واقعیت فاصله داره.
یعنی یه منطقه‌ی خیلی شلوغ، پر از سنگ و صخره نشون میدن که
رد شدن از بینشون کار خیلی سخت و خطرناکیه، در صورتی که اصلا اینطور نیست.
البته این کمربند سیارکی تنها منطقه‌ای نیست که
توش سیارک زیاده، چند تا ناحیه‌ی دیگه هم هستن.
مثلا تو مدار خود مشتری دو تا از این نواحی وجود داره.
بعضی از این سیارک‌ها هم گرفتار جاذبه‌ی سیارات شدن و دورشون می‌چرخن،
مثلا دو تا قمر مریخ گفته میشه که در واقع سیارک‌هایی بودن
که تو جاذبه‌ی مریخ اسیر شدن و دارن دورش می‌چرخن.
البته بعضیام میگن باقی مونده‌های یه قمر بزرگترن که قبلا نابود شده.
برای اندازه‌گیری ویژگی‌های سیارک‌ها و دنباله‌دارها روش‌های مختلفی وجود داره
که بعضیاشون از روی زمین، با سنجش نور و فاصله و
این چیزا انجام میشه، روش دقیق‌ترشم استفاده از کاوشگرهاست.
مثلا کاوشگر NEAR ناسا اولین فضاپیمایی بود که
تونست به یه سیارک خیلی نزدیک بشه و حتی روش فرود بیاد.
این کاوشگر سال 1996 پرتاب شد، یه سال بعد به سیارک ماتیلدا رسید.
تو فاصله‌ی 1200 کیلومتری همراهش حرکت کرد، اطلاعات خوبی در مورد جرمش و
مواد سازنده‌ش و میدان مغناطیسیش و این چیزا برامون فرستاد.
بعدش حرکت کرد به سمت سیارک اِروس.
سال 2000 به این سیارک رسید و حدود یک سال نزدیکش
حرکت کرد و ویژگی‌های مختلفش رو اندازه‌گیری کرد.
سیارک اروس تو یه مداری تقریبا به اندازه‌ی مدار مریخ دور خورشید می‌چرخه.
33 کیلومتر طولشه، 13 کیلومترم عرضشه، شبیه یه سیب‌زمینی غول‌پیکر
که با سرعت بیست و پنج کیلومتر بر ثانیه حرکت می‌کنه.
این کاوشگر فقط طراحی شده بود برای اینکه دور سیارک بچرخه و
از فاصله‌ی چند کیلومتری ازش عکس بگیره و اطلاعات به دست بیاره،
اما خب وقتی که ماموریتش تموم شد، دانشمندای ناسا تونستن
با استفاده از موتورهای رانشی فرودش بیارن رو سطح سیارک.
بعد از فرود، حدود دو هفته اطلاعات خیلی خوبی به زمین ارسال کرد و بعدشم از کار افتاد.
پس به طور خلاصه، اجرامی که شبیه سیاره‌ها دور خورشید می‌چرخن اما
اندازه‌شون اینقدر کوچیکه که نمی‌تونن به شکل کُره دربیان، معروفن به سیارک.
اینا اکثرا تو کمربند سیارکی بین مریخ و مشتری‌ان، جنسشونم معمولا از سنگ و فلزه.
یه سری دیگه از اجرام هم هستن که معمولا از قسمت‌های
بیرونی منظومه‌ی شمسی میان، یعنی کمربند کویپر یا ابر اورت.
جنس اینا معمولا از یخ و گردوغباره، برای همین وقتی که به
خورشید نزدیک میشن، یخشون بخار میشه.
در نتیجه یه دنباله‌ی بزرگی از بخار آب و گردوغبار پشت سرشون تشکیل میشه،
برای همین معروفن به دنباله‌دارها یا ستارههای دنباله‌دار.
غیر از این دو تا یه گروه دیگه هم هستن به نام شهاب‌واره‌ها،
که اینا هم مثل سیارک‌ها از جنس سنگ و فلزن، اما خب برخلاف اونا ممکنه
مدار مشخصی نداشته باشن، یعنی دور خورشید نچرخن.
شهاب‌واره‌هایی که وارد جوّ زمین میشن بهشون میگن شهاب،
اونایی هم که قبل از اینکه کاملا بسوزن و از بین برن،
به سطح زمین برخورد می‌کنن، بهشون میگن شهابسنگ.
اما خب ما معمولا به اونایی که تو فضا هستن هم میگیم شهابسنگ که حالا زیاد ایرادی نداره.
پس نکته‌ای که وجود داره اینه که یه سیارک که از مدار خودش خارج بشه و
به زمین برخورد کنه، یا یه ستاره‌ی دنباله‌دار که به زمین
