Archaeostorytelling: How the past can blow your mind | Ted Papakostas | TEDxAthens - YouTube
Μεταγραφή: Chryssa Rapessi Επιμέλεια: Maria Pericleous
Μπαίνεις σε ένα μουσείο.
Δεξιά κι αριστερά έχει προθήκες,
εκείνες τις ξύλινες, τις παλιές, τις ρετρό,
τις ρουστίκ, τις κιμπάρικες.
Κάθεσαι και κοιτάς ένα προς ένα τα αγγεία,
όταν ξέρεις ότι πιο κάτω έχει κι άλλες αίθουσες,
έχει αγάλματα μεγάλα, έχει σαρκοφάγους, έχει ψηφιδωτά, έχει χρυσά κοσμήματα;
Η απάντηση που δώσατε,
52% θα τα προσέχατε.
Λέτε ψέματα, είναι προφανές.
Ούτε εγώ δεν το κάνω αυτό.
(Γέλια)
Αλλά σίγουρα υπάρχει αξία να δούμε ένα προς ένα.
Ας πάρουμε ένα παράδειγμα.
Αυτό είναι ένα αρχαίο αγγείο.
Συνηθίζουμε τα αρχαία αγγεία να τα λέμε όλα αμφορείς.
Εννιά στις 10 φορές δεν είναι αμφορείς.
(Γέλια)
Αυτό είναι αμφορέας.
Θα μπορούσα να σας πω
για την εξαιρετική συμμετρία που διέπει την καλλιτεχνική απόδοση του αγγείου,
αλλά το αγγείο έχει πλάκα.
Πάμε να το δούμε λίγο πιο κοντά.
Τρωικός πόλεμος.
Ο Αχιλλέας και ο Αίαντας, δεν πολεμάνε, παίζουν.
Ο Αχιλλέας φοράει κράνος.
Ξεκουράζονται, περνάνε καλά, μιλάνε μεταξύ τους.
Ο Αχιλλέας λέει, «Έχω φέρει τέσσερα».
Ο Αίαντας έχει φέρει τρία.
Προφανώς χάνει ο Αίαντας.
Σου φαίνονται λίγο απρόσωποι, λίγο ψυχροί, λίγο αδιάφοροι
αλλά τα στοιχεία είναι εκεί.
Αρχικά τα δόρατα.
Του Αχιλλέα είναι πιο χαλαρό, δεν σφίγγει γροθιά,
κερδίζει, δεν τον νοιάζει.
Ο Αίαντας έχει σφίξει τη γροθιά, τα 'χει πάρει.
Αλλά δεν είναι μόνο το χέρι του, είναι και το φρύδι του.
Φρόντισε να αποδόσει χαλαρά τον Αχιλλέα και σουφρωμένο τον Αίαντα.
Η κεραμική είναι το Instagram της αρχαιότητας.
(Γέλια)
Αυτός ο influencer ήταν εξαιρετικός, ήταν ο Εξηκίας,
αλλά η επόμενη ερώτηση έχει να κάνει με το κατά πόσο
μπορεί να μας κινητοποιήσει και άλλες αισθήσεις ένα αγγείο.
Τι μπορεί να εννοώ.
Τη γεύση προφανώς, γιατί δεν θα πάρεις να το φας.
Αλλά μπορεί την ακοή.
Για να δούμε έναν άλλον influencer
που τον λέγανε Ψίακα.
Πάλι αμφορέας.
Βλέπεις τέσσερις φιγούρες, τίποτε ιδιαίτερο.
Είναι τέσσερις θεοί, είναι στον Όλυμπο.
Ας τους δούμε έναν έναν.
Αρχικά είναι ο Απόλλωνας.
Είναι νεαρός, φαίνεται επειδή έχει λίγο γενάκι στα μούτρα του,
έπαθε Χιώτης mambo, πήρε την κιθάρα, σολάρει, περνάει καλά.
Πρώτη πρώτη, η τίμια, η δοξασμένη, η Ελληνίδα μάνα, να χαρεί τον γιο.
Είναι από αυτές που γίνονται πολύ καλές πεθερές.
(Γέλια)
Εντελώς άσχετη πληροφορία πως ο Απόλλωνας δεν παντρεύτηκε ποτέ.
(Γέλια)
Δεύτερη έρχεται η Άρτεμις.
Πιο grande, έβαλε τα κολλητά της, τα στρασάκια της,
το κουφάρι του πάνθηρα στους ώμους της.
(Γέλια)
Θεσσαλονικιά.
(Γέλια) (Χειροκρότημα)
Και τελευταίος είναι ο Άρης.
Θα μου πεις, ώπα. Γιατί όχι ένας Διόνυσος;
Είναι και γλετζές.
Γιατί η μουσική, ακόμη και τον θεό του πολέμου, τον χαλαρώνει.
Και δεν πηγαίνει με όπλα, δεν έχει έρθει με διάθεση πολεμική.
Έχει έρθει με άλλη διάθεση, η οποία φαίνεται στην ασπίδα του.
Που έχει πάνω έναν πετεινό.
Ο πετεινός ήταν ερωτικό σύμβολο.
Μου έχουν πει κάποτε παλιά πώς είναι ο πετεινός στα Αγγλικά,
δεν το θυμάμαι.
(Γέλια)
Αλλά υπάρχει κάτι που δεν προσέξαμε.
Χτυπάνε τα δάκτυλά τους στον ήχο της κιθάρας.
Το παρεάκι περνάει καλά κι αυτό βγαίνει προς τα έξω.
(Γέλια)
Δεν υπήρχε περίπτωση να σου πούνε ότι θα πας σε μια προθήκη,
θα δεις ένα κομμάτι ψημένο χώμα, δυόμισι χιλιάδες χρόνια μετά,
και θα φτάσει στ' αυτιά σου ο ήχος από τα δάχτυλα των θεών.
Αυτά έχουν να κάνουν με την κεραμική,
η κυρία μπροστά έχει λυσσάξει με τα αγάλματα.
Της έμεινε στο μυαλό από τότε που το είπαμε.
Θέλει να πάει στα αγάλματα. Πάμε στα αγάλματα.
Αυτός είναι ο Ηρακλής.
Ο Ηρακλής είναι 3,17 μέτρα ψηλός.
Για ημίθεο, τον λες μετρίου αναστήματος.
(Γέλια)
Ο γλύπτης είναι θεούλης.
Έχει καταφέρει να βάλει στο άγαλμα όλη τη μυθολογία του ημίθεου ήρωα.
Δεν την πολυβλέπεις.
Είναι αρχικά μάθημα ανατομίας όλο το άγαλμα.
Κανονικό μάθημα ανατομίας. Ένας προς ένας οι μύες.
Ακουμπάει πάνω σε έναν βράχο που έχει ρίξει τη λεοντή.
Η λεοντή είναι το δέρμα από το λιοντάρι της Νεμέας.
Το λιοντάρι της Νεμέας είναι ο πρώτος του άθλος.
Έχει το χέρι του το δεξί από πίσω κρυμμένο.
Θέλει να σε κάνει να πας από κει να το δεις τι κρύβει από πίσω.
Έχει τα μήλα των Εσπερίδων. Είναι ο δωδέκατος άθλος του.
Ο ενδέκατος, συγγνώμη.
Άρα μας δείχνει από τον πρώτο ως τον δωδέκατο άθλο.
Και είναι μια στιγμή ανάπαυσης, ξεκουράζεται, σκέφτεται.
Ο τελευταίος του άθλος, ο δωδέκατος, είναι να κατέβει στον κάτω κόσμο.
Κανείς δεν γουστάρει να κατέβει στον κάτω κόσμο,
γι' αυτό και τον δείχνει σκεπτικό.
Τον δείχνει επί της ουσίας μεγαλοπρεπή, μυώδη, εντυπωσιακό ως θεό,
σκεπτικό και αγχωμένο ως άνθρωπο,
αυτό που στη διεθνή βιβλιογραφία αναφέρεται ως χολοσκασμένος,
(Γέλια)
από τον πρώτο μέχρι και τον τελευταίο άθλο του,
και τη διπλή φύση του, όλο αυτό σε ένα κομμάτι πέτρα.
Κατάφερε και το πέτυχε.
Και μια που είμαστε στον ημίθεο.
Η επόμενη ερώτηση ήταν αν είναι ο Ηρακλής το αρχετυπικό αρσενικό.
Μου είπατε ναι.
24% είπε όχι.
Γι' αυτούς που είπατε όχι, ακούστε λιγο μια ιστορία.
Δεκαοχτώ χρονών ο Ηρακλής.
Πάει στο παλάτι του βασιλιά Θέσπιου.
Ο Θέσπιος ήταν κάπου στη Βοιωτία,
πάνω στον Κιθαιρώνα ήταν ένα λιοντάρι, έτρωγε κόσμο, καθημερινές καταστάσεις.
(Γέλια)
Πάει ο Ηρακλής.
Ο Θέσπιος είχε 50 κόρες. Ο Ηρακλής έμεινε 50 βράδια.
(Γέλια)
Κοιμήθηκε με 49 κόρες.
Έκανε 50 γιους.
Η τελευταία έκανε δίδυμα.
(Γέλια)
Άρα δεν ήταν πάντα το καλό παιδί που ξέραμε.
Ενίοτε, έκανε και ατασθαλείες.
Κάποτε έκανε φόνο.
Ο Δίας θύμωσε
και τον υποχρέωσε να πάει στη μακρινή Λυδία,
να υπηρετήσει τη βασίλισσα Ομφάλη για τρία χρόνια ως δούλος της.
Πάει ο Ηρακλής, τι να κάνει, ο μπαμπάς του είπε.
Γνωρίζει την Ομφάλη, έρωτας με την πρώτη ματιά,
ερωτεύονται με τη μία και περνάνε μαζί τρία υπέροχα χρόνια.
Βέβαια, τα βράδια, άλλαζαν ρούχα.
Έπαιρνε ο Ηρακλής το αδράχτι και το ιμάτιο της Ομφάλης,
η Ομφάλη έβαζε τη λεοντή, έπαιρνε το ρόπαλο.
Περνούσαν καλά.
Να σας πω την αλήθεια, προσωπικά,
δεν με νοιάζει τι κάνουν οι αρχαίοι ημίθεοι ήρωες στο κρεβάτι τους.
Έχω φίλους αρχαίους ημίθεους ήρωες.
(Γέλια)
Αρκεί να μην προκαλούν.
(Γέλια)
Αυτά βέβαια όλα ανήκουν στη σφαίρα της μυθολογίας.
Είναι λογάκια, φαντασίες.
Πάμε σε κάτι λίγο πιο ρεαλιστικό.
Αρχαία Αθήνα.
Τίγκα στον φιλόσοφο, τίγκα στον λογοτέχνη, τίγκα στον γλύπτη, στον ρήτορα.
Σκόνταφταν ο ένας πάνω στον άλλον. Βότσαλο πετούσες, πέντε πετύχαινες.
(Γέλια)
Εκεί πέρα θεωρείς ότι επικρατούσε περισσότερο η αξία του ορθολογισμού
ή η δεισιδαιμονία;
Απαντήσατε περισσότερο ορθολογισμός.
Λογικό, κι εγώ έτσι θα πίστευα.
Ακούστε λίγο μια ωραία ιστορία.
Ο Περικλής ήταν ανερχόμενος πολιτικός.
Αντίπαλός του κυρίως, ο Θουκιδίδης.
Όχι ο ιστορικός, ένας άλλος.
Είναι από το χωριό δεν τον ξες.
(Γέλια)
Μια μέρα λοιπόν, πηγαίνει σε ένα από τα χωράφια του Περικλή
-- είχε διάφορα -- ένα κατσίκι που είχε μόνο ένα κέρατο.
Έρχεται ένας μάντης.
Μια λέρα.
(Γέλια)
Ο Λάμπωνας. «Περικλή, θα κερδίσεις εσύ!
Πρώτα απ' όλα από διαίσθηση. Και δεύτερον, το 'παν οι θεοί.
Ενα το κέρατο, ένας ο νικητής στο δικό σου το χωράφι βρέθηκε, εσύ θα κερδίσεις».
Ήταν εκεί πέρα και ο Αναξαγόρας.
Ο Αναξαγόρας ήταν αστρονόμος, φιλόσοφος, λίγο απ' όλα,
έτσι το είχαν τότε.
Δεν άντεχε πάρα πολύ τη βλακεία
και βάλθηκε να τους εξηγήσει ότι, παιδιά, θέλω λίγο να χαλαρώσουμε,
γενετικά, βιολογικά, εξηγείται αυτό, μπορεί να συμβεί,
δεν είναι κανένα θεϊκό σημάδι, δεν έχει τίποτα ο Δίας, ας χαλαρώσουμε.
Πετάγεται ένας άλλος μάντης, ο Διοπείθης,
και πείθει ο Διοπείθης την εκκλησία του δήμου
ότι όποιος δεν πιστεύει τα θεϊκά σημάδια,
και πιστεύει και στα ουράνια σώματα και μιλάει για ουράνια σώματα,
-- δεν φωτογραφίζει --
είναι επικίνδυνος και πρέπει να φύγει από την Αθήνα.
Προς έκπληξή σας, προφανώς, ο Αναξαγόρας δικάζεται,
καταδικάζεται, αποχωρεί από την Αθήνα.
Με συνοπτικές διαδικασίες.
Η δεισιδαιμονία τα κατάφερε.
(Γέλια)
Νομίζουμε πως ξέρουμε τι είναι αρχαιολογία σε αυτήν τη χώρα.
Νομίζουμε πως σκάβουμε για να βρούμε το εντυπωσιακό άγαλμα,
για να αποκαλύψουμε τον ωραίο ναό.
Δεν είναι μόνο αυτό. Η αρχαιολογία είναι καθαρά φιλοσοφική επιστήμη.
Προσπαθεί να ερμηνεύσει τον άνθρωπο μέσα από τα υλικά κατάλοιπα που άφησε πίσω του.
Τον άνθρωπο.
Και ό,τι αγγίζουμε, το εμφυτεύουμε
και του δίνουμε διαφορετικές ερμηνείες, ουσίες, χρήσεις και έννοιες.
Δεν είναι πάντα προφανή αυτά που θεωρούμε προφανή.
Ας πάρουμε για παράδειγμα ένα απλό τυχαίο γυάλινο αγγείο
από την αρχαιότητα.
Είναι πραγματικά εντελώς τυχαίο.
Είναι χρηστικό αντικείμενο; Είναι θρησκευτικό αντικείμενο;
Είναι συσκευασία; Είναι διακοσμητικό;
Μήπως είναι όλα μαζί;
Για να σας το εξηγήσω, θα σας δώσω ένα πιο συγκεκριμένο παράδειγμα.
Ας πάρουμε ένα προϊόν πραλίνας φουντουκιού, τη Nutella,
που βγαίνει σε γυάλινη συσκευασία.
Όταν ρώτησα αν είναι θρησκευτικό αντικείμενο η Nutella,
δεν εννοούσα ότι λατρεύουμε τη σοκολάτα
γιατί όλοι την αγαπάμε και είναι τέλεια η σοκολάτα.
Αν είναι κανονικά θρησκευτικό αντικείμενο.
Η Nutella, λοιπόν, την τρως.
Σχετικά γρήγορα κιόλας, δεν περιμένεις και πολύ.
Αδειάζει λοιπόν, πλένω το σκεύος και το κάνω ποτήρι.
Αυτομάτως γίνεται κομμάτι σερβίτσιου, χρηστικό αντικείμενο.
Ή βάζεις μέσα ένα πολύ ωραίο ρεσό και το κάνεις διακοσμητικό.
Και στη μετακόμιση επάνω, πέφτει η κούτα, σπάει το καντήλι, φρικάρει η γιαγιά,
παίρνει τη Nutella, νερά, λαδάκι, φυτιλάκι
και τσουπ το έχει κάνει κανονικό θρησκευτικό αντικείμενο.
(Γέλια)
Άρα όλα είναι σχετικά
και όλα υποκειμενικά.
Κι αυτό είναι κάτι που το καταφέρνει η αρχαιολογία,
να αγγίξει τον άνθρωπο πίσω από τα αντικείμενα.
Θα μου πείτε τι σχέση έχει τώρα όλο αυτό με το TEDx.
State of X, δέκα χρόνια, για το μέλλον, τι έρχεται, πού κολλάει η αρχαιολογία;
Γι' αυτό και σας ρώτησα πότε ήρθε το TEDx στην Ελλάδα.
Λογικά οι περισσότεροι απαντήσατε πως ήρθε το 2009.
Η ερώτηση, να με συγχωρέσετε πολύ, αλλά είναι παγίδα,
γιατί το TEDx δεν ήρθε στην Ελλάδα, ήταν εδώ από τα αρχαία.
(Γέλια)
Αρχικά υπήρχαν μικρά περιφεριακά TEDx, στην Αγορά...
(Γέλια) (Χειροκρότημα)
Μερικά πιο ελιτίστικα, ήταν για λίγους.
Άμα τότε το φυσούσες, σπούδαζες και κάπου καλύτερα.
(Γέλια)
Υπήρχαν μερικά που κράτησαν λίγο, όπως το Μακεδονία του βασιλιά Αρχέλαου,
όπου όποιον ήταν και δεν ήταν στην περιοχή εκεί πέρα κάτι να 'κανε,
μα θεατρικό έγραφε, μα γλυπτό έφτιαχνε
τον καλούσε να έρθει στο χωριό.
Και υπήρχαν και μερικά που ήταν πολύ exclusive, members only.
Οι ξένοι απαγορεύονται. Εμείς κι εμείς, καλά περνάμε.
Ένα είναι όμως το βασικότερο.
Τους ξέραμε για τους Ολυμπιακούς αγώνες, αλλά στην αρχαίο Ολυμπία,
κάθε τέσσερα χρόνια, για πέντε μέρες,
μαζεύονταν το who is who της παγκόσμιας Ελληνικής κοινότητας.
Εδώ είναι
όπου ένας πιτσιρικάς ονόματι Θουκυδίδης
-- ο ιστορικός, αυτόν τον ξέρεις --
άκουσε τον Ηρόδοτο να διαβάζει για πρώτη φορά δημοσίως τις ιστορίες που είχε γράψει
και εμπνεύστηκε να κάνει το ίδιο.
Εδώ είναι που ο Γοργίας έβγαλε τον λόγο του υπέρ της πανελλήνιας ενότητας.
Εδώ είναι που ο Λυσίας κάλεσε όλους τους Έλληνες να ενωθούν
υπέρ της δημοκρατίας και κατά της τυρρανίας
που υπήρχε σε διάφορες πόλεις.
Εδώ είναι που ο Ισοκράτης έγραψε,
και μάλιστα μοίρασε και αντίγραφα για να τον διαδώσει περισσότερο,
τον λόγο του όπου καλούσε την Αθήνα και τη Σπάρτη,
τους δύο προαιώνιους εχθρούς να ενωθούν επιτέλους για το κοινό καλό.
Εδώ, σε αυτό το χωνευτήρι είναι που γεννήθηκε όλος ο δυτικός πολιτισμός.
Έχουμε 27 αιώνες καταγεγραμμένης ιστορίας.
Έχουμε 90 αιώνες και κάτι παραπάνω τεκμηριωμένης πολιτιστικής παρουσίας.
Αυτό εκ των πραγμάτων δείχνει ένα βαρύ φορτίο.
Το αντιλαμβανόμαστε ως βαρύ, το ζούμε ως βαρύ
και η αντίληψη που έχουμε γι' αυτό είναι όντως βαριά.
Και ερωτώ.
Αν το ελαφρύνουμε, αν το δούμε λίγο πιο χαλαρά,
μπορούμε να το φέρουμε πιο κοντά μας;
Μπορούμε να διασκεδάσουμε με αυτό;
Δικαιούμαστε;
Είναι το παρελθόν μια ιερή αγελάδα σε ένα βάθρο ψηλό
που δεν κάνει να το πειράξουμε;
Όπως και να 'χει, το παρελθόν, είτε είναι ατομικό, είτε είναι συλλογικό,
μας αφορά όλους.
Το ψάχνουμε για να βρούμε ποιοι είμαστε.
Δεν ψάχνουμε τους αρχαίους προγόνους, ψάχνουμε εμάς τους ίδιους.
Ουσιαστικά η αρχαιολογία είναι από μόνη της μια τεράστια εκπομπή Πάμε Πακέτο.
(Γέλια)
Μπορούμε να συγχωρέσουμε τους αρχαίους προγόνους μας
πως δεν ήταν τέλειοι;
Ο Περικλής θα 'χε μια μέρα πονοκέφαλο.
Ο Διογένης θα 'παθε μια δυσκοιλιότητα.
Ο Αλέξανδρος θα 'παθε μια κράμπα.
Ο Σωκράτης θα 'πε κι ένα, «Πάλι κουκιά σήμερα;»
(Γέλια)
Θέλουμε το παρελθόν μας μόνο κειμήλιο; Ή μπορούμε να το έχουμε και έμπνευση;
Συνηθίζουμε να λέμε ότι το παρελθόν δεν αλλάζει.
Newsflash, spoiler alert, spoiler alert.
Το παρελθόν δεν υπάρχει. Δεν υπάρχει, δεν υφίσταται.
Ό,τι μου δείξεις ως παρελθόν σήμερα
είναι ό,τι έχει μείνει από το παρελθόν το παρόν.
Η Ακρόπολη, αν ανεβούμε όλοι μαζί τώρα πάνω στην Ακρόπολη,
δεν θα πάμε στον 5ο αιώνα.
Θα είμαστε ακόμη στο 2019.
Είναι το παρόν. Το παρελθόν δεν υπάρχει, δεν υφίσταται.
Δεν έχει υλική υπόσταση καμία.
Υπάρχει μόνο στην αντίληψη που έχουμε γι' αυτό.
Και οι αντιλήψεις αλλάζουν.
Άρα κι αυτή η ομιλία σύντομα θα είναι παρελθόν.
Αλλά η αντίληψη που έχετε γι' αυτή μπορεί να αλλάξει
αύριο, μεθαύριο, παραμεθαύριο.
Επομένως το παρελθόν αλλάζει ή δεν αλλάζει;
Και κάπου εδώ πρέπει να σας αφήσω, αλλά όχι εδώ, ούτε στην αρχαία Ολυμπία,
ούτε στο μουσείο.
Θα σας αφήσω στη θάλασσα, για την ακρίβεια στη μέση της θάλασσας
κι ελπίζω να πάρετε μαζί σας λίγη αρχαιότητα
έξω από τις προθήκες τις ρετρό, τις ρουστίκ, τις κιμπάρικες.
(Μουσική)
[Ο Δίας ήταν μπερμπάντης]
[Η Λητώ ήταν άβγαλτη]
[Έμεινε έγκυος]
[Η Ήρα θύμωσε]
[Έστειλε μήνυμα κανένας τόπος να μη δεχτεί τη Λητώ να γεννήσει]
[Ένας μικρός βράχος έπλεε στο Αιγαίο χωρίς θέση]
[Ήταν άδηλος]
[Δέχτηκε τη Λητώ κι εκείνη του υποσχέθηκε πως θα έπαιρνε τη θέση που του αξίζει]
[Έγινε Δήλος]
[Η Λητώ πιάστηκε από έναν φοίνικα στο κέντρο του νησιού]
[Και γέννησε]
[Ο μικρός Απόλλωνας ενηλικιώθηκε στη στιγμή]
[Και ο τόπος λούστηκε στο φως]
[Τα άλλα νησιά ήρθαν να προσκυνήσουν τον μικρό βράχο που γέννησε το φως]
[Έκαναν κύκλο γύρω του]
[Έγιναν Κυκλάδες]
Ευχαριστώ πολύ.
(Χειροκρότημα)