1. Þáttur - Gunnar Jökull (1)
Hamfarir: fyrsti þáttur
Ég heiti Helgi Jónsson og þú ert að hlusta á Hamfarir, hlaðvarpsþáttinn um hamfarapopp.
🎵Kaffið mitt, ég vil fá kaffið mitt, því ég elska kaffið mitt🎵
í þessum þáttum mun ég fjalla um hina sérkennilegu tónlist hamfarapopp, og manneskjurnar bak við músíkina. Viðfangsefni þáttarins í dag er enginn annar en Gunnar Jökull Hákonarson og þrekvirki hans, platan Hamfarir, en fyrst vil ég fjalla um hvað hamfarapopp er eiginlega.
Hamfarapopp er tónlist sem er gjarnan samin, tekin upp og dreifð af stökum einstaklingum, oftast sérvitringum, án tengslum (tengsla) við tónlistariðnaðinn.
Tónlistin er fjarri meginstrauminum og er oft aðhlátursefni, enda þykir hún alls ekki góð.
Hún er oftast spiluð, samin og sungin af vanþekkingu eða vanhæfni, en slík tónlist er hinsvegar afskaplega einlæg og ber oft með sér einfaldleg eða barnaleg einkenni.
Ég ræddi við Dr. Gunna sem að hefur skrifað töluvert um hamfarapopp og spurði hann út í málið. Þetta er, þetta er bara svona tónlist sem er utan alfaraleiðar og oft búin til af einhverjum listamönnum sem að binda ekki bagga sína sömu hnútum og samferðamenn. Þannig þetta er, þetta er þrengri skilgreining heldur en bara léleg tónlist? Lélegt? Ja það er náttúrulega, lélegt er bara eitthvað sem hver og einn þarf að ákveða, fyrir sig sko. Ja ég meina, það er náttúrulega, ef við segjum að hamfarapopp sé til, þá er náttúrulega til bæði skemmtilegt hamfarapopp og leiðinlegt hamfarapopp.
Líkja mætti hamfarapoppi við það sem á ensku kallast outsider music, en slík tónlist er oftast gerð af einsetumönnum eða fólki sem glímir við alls konar sálfræðileg eða félagsleg vandamál. Það hefur verið kallað svona outsider tónlist erlendis.
En íslenska hugtakið hamfarapopp kemur fyrst til sögunnar í gagnrýni Arnars Eggerts Thoroddsen á plötunni Rokk og Rómantík eftir Stefán Óskarsson í Morgunblaðinu þann 27.apríl árið 2000. Arnar skrifar þar:
„ÞAÐ er til ákveðinn undirflokkur í íslenskri tónlistarmenningu sem til þessa hefur verið undanskilinn fræðilegum skilgreiningum. Menn tala um kvennarokk og Skagapopp en sú stefna sem ég er að tala um er enn þá vita nafnlaus. Engu að síður tilheyra henni, eins og flestum stílbrigðum tónlistar, ákveðin sameiginleg einkenni og reglur sem iðkendur hennar fylgja. Þessi tónlist er oftast fremur einföld, þrjú grip í mesta lagi og útsetningar og annað slíkt skraut í lágmarki. Oft beita flytjendurnir, sem eru vanalega fullorðnir karlmenn á miðjum aldri, fyrir sig afar vafasömum nálgunum við lögin, hljóðfæraleikur oft í „hallærislegri“ kantinum og iðulega á skjön við það sem er að gerast i dægurlagaheimi nútímans. Yrkisefnin eru vanalega einfaldir ástaróðar og misvitrar vangaveltur um fallvaltleika veraldarinnar en stundum læðast inn áköll um að fólk skelli sér á dansiball og ekki er óalgengt að texarnir séu einfaldlega súrrealískar steypur í hæsta gæðaflokki. “
„En það einkenni sem tvímælalaust er mest heillandi við þennan undirflokk er sú staðreynd að flytjendurnir eru alltaf fullkomlega einlægir í því sem þeir eru að gera. Hinir kaldranalegu myndu kannski kalla þetta „plebbapopp" og það má gæla við nafngiftir eins og „skrifborðsskúfupopp" eða „alþýðupopp". Það færi þó kannski best á að kalla þetta einfaldlega „hamfarapopp" til heiðurs plötunni sem ruddi brautina, frumburð Gunnars Jökuls, en það má líka færa rök fyrir því að flytjendur fari ákveðnum hamförum á þessum geislaplötum sínum. "
Það passar því vel að viðfangsefni þáttarins í dag er einmitt Gunnar Jökull Hákonarson og hans merka plata, Hamfarir frá 1995. Þegar litið er á plötuumslagið má sjá mynd af Gunnari sjálfum, þungum á svip með titil plötunnar skagandi út úr myndarammanum sem umlykur andlit Gunnars. Textinn sjálfur lítur út eins og þrívíður texti úr WordArt, og aftan á má sjá lagatitla eins og Tími til að elska, Bíllinn minn, Kaffið mitt og Hundurinn minn. En hver var þessi Gunnar Jökull eiginlega? Við skulum fara aftur í tímann og fjalla um líf þessa merkilega tónlistarmanns, söguna á bak við plötuna og 27 ára sukkið sem hafði varanleg áhrif á líf hans.
Gunnar Jökull Hákonarson, stundum kallaður Jökullinn, fæddist 13.maí árið 1949 í Reykjavík. Hann hóf snemma að spila á trommur í hinum og þessum hljómsveitum, í fyrsta skipti aðeins 10-11 ára gamall með skólahljómsveitinni í Langholtsskóla. Strax þegar hann var orðinn 16 ára flutti hann til Bretlands og byrjaði að spila með bresku rokksveitinni The Syn (skrifað með yfsiloni). Sú hljómsveit naut nokkurra vinsælda á Marquee-klúbbnum í London og hitaði upp fyrir listamenn á borð við Jimi Hendrix, Pink Floyd, The Who, Cat Stevens og fleiri. Því ber að geta að sveitin var forveri hinnar merku proggsveitar Yes. (spila brot úr Yes-lagi?) Trommuleikur Gunnars vakti athygli þar sem hann var sá fyrsti til að spila svokallað „tvöfalt bít“. Hér er maðurinn sjálfur í viðtali við Stöð 2 árið 1994 að útskýra bítið:
Hinsvegar sagði mér einhver að þú hefðir fundið upp tvöfalda bítið.
Já það er líklega rétt, ég ...
Hvað, hvað er það?
Hvað er það? Það er svona: 🎵🎵
Það er bara, þýðir, þýðir, -en þetta var tvöfalt - maður spilar einfalt bít, maður spilar bara venjulegt bít og hugsar það tvöfalt - jáh
Gunnar sneri aftur til Íslands tveimur árum síðar reynslunni ríkari. Að eigin sögn var hann ekkert bitur yfir velgengni fyrrum hljómsveitarmeðlima sinna, hann sagði að það væri mikið meiri pening að hafa upp úr spilamennsku á Íslandi en í London. Sagan segir að eftir að trommarinn Bill Bruford hætti í Yes árið 1972 hafi þeir reynt að hafa samband við hann um að gangast til liðs við Yes, en ekki hafi gengið að ná í hann, enda nóg að gera hjá honum. Eftir heimkomu hafði Jökullinn gengið til liðs við sveitirnar Tempó, Flowers, og síðar meir Trúbrot. Trúbrot áttu frekar stuttan en áhrifaríkan feril, sveitin var í rauninni samsuða af sveitunum Flowers og Hljómum og er einna þekktust fyrir hina mögnuðu plötu Lifun, sem kom út árið 1971 og er algjört þrekvirki í íslenskri tónlistarsögu. Platan ber með sér einkenni þekktra breskra proggsveita eins og King Crimson, Gentle Giant, Genesis, og já, Yes. Gunnar Jökull sker sig í raun frá öðrum hamfarapoppurum að því leyti að hann var alveg frábær tónlistarmaður, allavega einu sinni. Hlustið bara á trommuleikinn úr Trúbrotslaginu II. Forleikur (Circulation).
Gunnar var sannarlega einn af albestu trommurum Íslands, hann spilaði af mikilli næmni og dýnamík sem þjónaði tónlistinni. Hann starfaði einnig sem umboðsmaður fyrir Trúbrot og ýmis önnur bönd, t.d. Mána og Eik og sinnti því starfi vel. Trúbrot var með vinsælustu hljómsveitum landsins á upphafi áttunda áratugarins, og stóð á bak við hina alræmdu Saltvíkurhátíð um Hvítasunnuhelgina '71 ásamt Æskulýðsráði Reykjavíkur. Hátíðin átti að stemma stigu við óskipulegar samkomur ungmenna sem gerðust oft um þá helgi sem einkenndust yfirleitt af mikilli drykkju og dólgslátum. Hátíðin endaði þó sem hálfgert klúður, þar sem unglingadrykkja var gríðarleg og mikill skandall í kringum það allt saman. Sveitin gerði þó eina plötu til viðbótar, plötuna Mandala árið '72, en lenti í peningavandræðum og Rúnar Júlíusson, söngvari og bassaleikari sveitarinnar, veðsetti húsið sitt til að fjármagna útgáfu plötunnar. Platan seldist vel heima fyrir en illa gekk að selja hana erlendis og sveitin lagði að lokum upp laupana um vorið 1973.
En hvað gerðist svo?
Hvernig kom til að einn merkasti trommari íslandssögunnar endaði á að gefa út plötu með trommuheila og skemmtara? Hvað gerðist eiginlega á þessum rúmu 20 árum á milli Mandölu og Hamfara?
Við vitum það að eiturlyfjanotkun tíðkaðist þegar Trúbrot voru og hétu, enda var þetta hippatíminn, en Gunnar var ekki hrifinn. Strax á árum sínum í Bretlandi komst hann í kynni við fíkniefni, enda spilandi með helstu sýrurokkslistamönnum samtímans sem fóru varla á svið án þess að vera skakkir, og þegar hann var kominn til baka til Íslands voru eiturlyfin komin þangað. Hann var þó alltaf á móti hassinu og sýrunni, og hélt sig við brennivínið í staðinn. Í viðtali í Degi árið 1999 hefur hann þetta um málið að segja:
„Ég hreinlega þorði ekki að koma nálægt þessu og langaði ekki til þess. Ég var mikill andstæðingur eiturlyfja meðan að ég drakk brennvín í ómældu magni.“
Brennivínsdrykkjan hafði hinsvegar slæm áhrif á hann. Hann segir:
„Ég drakk mjög illa. Þegar við vorum að spila í Klúbbnum árið 1972 fékk ég bókstaflega taugaáfall. Þá var mér vísað til geðlæknis og hann lét mig hafa lyf sem gerði það að verkum að ég gjörsamlega losnaði við alla vanlíðan. Þetta var kraftaverkalyf sem kom þarna á markaðinn. Það sem ég vissi ekki var að ég mætti ekki drekka ofan í það, þannig að ég tók lyfin og hélt áfram að drekka. Það má segja að þetta sé búið að vera 27 ára sukk. Annað hvort í brennivíni eða á lyfjum. Ég hafði aldrei náð áttum í 27 ár.“
Tvö stór áföll komu með stuttu millibili í lífi Gunnars. Gunnar var samkynhneigður og að eigin sögn skammaðist hann sín fyrir það. Það var mikið tabú að vera samkynhneigður á þessum tíma, og hann óttaðist höfnun fjölskyldu sinnar. Hann átti kærasta sem hann bjó með í sex ár og elskaði mikið, en sagði engum frá. Fyrra áfallið kom þegar að sambýlismaðurinn, sem var alkóhólisti, drakk sig í hel og lést.
Í kjölfarið fór Gunnar í meðferð á Vog árið 1986. Þar kom seinna áfallið í ljós: Blóðprufa sýndi fram á að hann hafði verið smitaður af HIV-vírusnum. Þá var lítið vitað um sjúkdóminn og ekki til nein meðferð við honum.
Gunnar hreinlega vissi ekki hversu mörg ár hann hafði eftir lifandi. Að hans eigin sögn reyndi hann að komast aftur í tónlistarbransann en það olli honum vanlíðan.
„Það vissi enginn annað en þetta væri spurning um nokkra mánuði eða nokkur ár í mesta lagi. Ég reyndi að koma mér inní bransann. Var að spila á Broadway með Trúbrot en mér leið svo illa út af þessu að ég gafst upp á lífinu og fór út til Svíþjóðar.“
Eftir hin tvö stóru áföll að missa ástmann sinn og vera greindur með alnæmi flutti Gunnar til Svíþjóðar og bjó þar í 8 ár. Hann leiddist aftur út í sukkið og lifði á kerfinu. Hann tók þátt í lyfjarannsóknum, og leit svo á að það væri betra að leggja eitthvað jákvætt af mörkunum frekar en að drepast úr sjúkdómnum. Hann kom aftur frá Svíþjóð árið 1994 til að fara í meðferð eftir að hafa reynt að fyrirfara sér þar í landi.
„Ég hafði reynt að fyrirfara mér útí Svíþjóð. Það var alveg ljóst að Djöfullinn vildi mig ekki. Þá tók ég þá ákvörðun að reyna að lifa með alnæmi. Sætta mig við það og treysta á að það fyndist lækning. Fyrst ég var ekki dauður, þá myndi ég lifa þetta af. Enda eru komin ein 13 og 1/2 ár síðan kom í ljós að ég væri smitaður.“
Gunnar hafði unnið ýmisleg störf gegnum tíðina. Hann var strætóbílstjóri, leigubílstjóri, fasteignasali, bílasali og tryggingasali. Svo gaf hann út plötuna Hamfarir árið '95 með stóra drauma um að hún myndi rokseljast, og byggði það á reynslu sinni af plötusölu á Trúbrotsárunum.
Já - Hann var bara hér í Flowers og Trúbrot og svo var hann bara hættur að spila á trommur svona 72, 72-3 og þá bara heyrist ekkert af honum og hann er bara í útlöndum og birtist síðan hérna 95-6 á Íslandi og er að gera plötu. Ég var að vinna í Japis á þessum tíma og... og Japis sá um dreifinguna, þannig ég var svona, eða við vorum svona einir af þeim fyrstu til að heyra þetta sko. - Já ok - Og þetta var náttúrulega mjög skrýtið.
Að hans eigin sögn var hann svo viss um að hann væri ennþá svo frægur að platan myndi seljast vel. Hins vegar setti hún hann á hausinn.
🎵Þú átt að vera glaður. Hún elskar þig heitt. En þú ert...🎵
Mikið vatn hafði runnið til sjávar frá síðustu Trúbrotsplötunni árið 1972, og þangað til Hamfarir komu út árið 95. Platan seldist illa, en nýtur þó mikilla költvinsælda í dag.
Hann samdi, tók upp og gaf út plötuna alveg sjálfur, og fara ýmsar flökkusögur af gerð plötunnar sem erfitt er að staðfesta með heimildum. Ein þeirra segir að hann hafi samið plötuna á skemmtara í hljóðfærabúð við dræmar undirtektir starfsmanna. Ég spurði Dr.Gunna út í málið hvort að hann gæti mögulega staðfest þetta. Nei ég hef nú ekkert heyrt um það, en, en hann, hann var allavegana mjög, mjög brattur með þetta, listamaðurinn og ég held að fyrsta upplag hafi verið 3000 eintök -já - af CD og þetta gekk nú ekki jafn vel og vonir stóðu til. Já og svo þegar maður var að spila þetta í búðinni svona þá runnu tvær grímur á fólk og einvher, einhverjir svona gamlir samstarfsmenn í poppinu.. fannst þetta allt mjög sorglegt.
Að eigin sögn var diskurinn unninn á tíu ára tímabili, og þurfti hann að kljást við margar hindranir til að koma honum út, með þá trú að þetta væri hans síðasta tækifæri í lífinu.
Það gefur þó auga leið þegar hlustað er á plötuna að það var ekkert sérstaklega fagmannlega unnið að upptöku eða hljóðblöndun. Öll platan er greinilega unnin á skemmtara eða einhvers konar hljómborð, meira að segja trommurnar eru leiknar af trommuheila. Oft má heyra áhugaverða notkun á sándeffektum, eins og í laginu Hundurinn minn, þar sem hundagelt er notað (Hundurinn minn 0.40).
🎵 Ég er svo hugfanginn, af...🎵
Söngur Gunnars er í miklu ójafnvægi, og það heyrist e.t.v. best á laginu Bíllinn minn, þar sem hann syngur í miklum ham um hversu mikið hann elskar og þráir bílinn sinn.
🎵Bíllinn minn. Og ég elska bílinn minn. Og ég þrái bílinn minn. Hvern einasta dag. Og hvað ég þrái bílinn minn og ég elska svo bílinn minn og ég dýrka svo bílinn minn. Hvern einasta dag. Ég sjokkerast.🎵
Textarnir eru einfaldlegir og oft kjánalegir, t.d. fjallar Kaffið mitt um kaffi og Hundurinn minn fjallar um hundinn hans, en af og til læðist inn eitthvað djúpt og eitthvað beinlínis niðurdrepandi. Lagið Einskis virði er dansiballalag í stíl við eitthvað frá Geirmundi Valtýs, en textinn er svo afskaplega sorglegur að það er eiginlega hálf fyndið.
🎵En ég er einskis virði
og finnst mér litlu geta um það breytt
en ef ég bara þyrði🎵
Ég verð þó að segja að þrátt fyrir grófa framsetningu er einhver snilld við þessa plötu. Ég held að ef Gunnar hefði fengið til sín alvöru hljómsveit og annan söngvara og upptaka og mix væri í betra standi, þá væri þessi plata alls ekki slæm. Sumar melódíurnar eru ansi góðar og hljómagangurinn er ekki sem verstur. Þetta væri að vísu einhverskonar dansiballamúsík en ég get vel séð fyrir mér fólk á besta aldri dilla sér á Kringlukránni við Drykkjuvísur og Einskis virði í flutningi almennilegrar hljómsveitar. Ég verð að viðurkenna að ég hef nokkuð gaman af þessari plötu, og ekki bara kaldhæðnislega. Gunnar hafði greinilega tónlistarhæfileika og þegar litið er á líf hans í heild er kannski ekki skrýtið að hún hljómi svolítið klunnalega.
